دکترسیدمحمددبیرسیاقی دارفانی راوداع گفت(بیوگرافی)
سیدمحمّد دبیرسیاقی (زادهٔ ۴ اسفند ۱۲۹۸ خورشیدی[۲] در قزوین، درگذشتهٔ سحرگاه ۱۶ مهر ۱۳۹۷ در قزوین)[۳] پژوهشگر، نویسنده، شاعر، مدرس ادبیات فارسی و مصحح متون کهن پارسی است. وی در مؤسسه لغتنامه دهخدا و مرکز بین‌المللی آموزش زبان فارسی مشغول بکار بوده و مصحح بسیاری از متن‌های کهن فارسی است.[۴][۵][۶] دبیرسیاقی تاکنون نزدیک به ۸۰ متن ادبی و تاریخی را تصحیح و منتشر کرده‌است،[۷][۸][۹] که از میان آن‌ها می‌توان شاهنامه فردوسی، دیوان منوچهری، نزهةالقلوب، فرهنگ سُروری و سلطان جلال‌الدین خوارزمشاه و تصحیح لغت فرس اسدی طوسی را نام برد.[۱۰] او میان سالهای ۱۳۲۶ تا ۱۳۳۴ در گردآوری لغتنامه با علیاکبر دهخدا همکاری داشت. از آن پس همکاری او با مؤسسه لغتنامه دهخدا و مرکز بین‌المللی آموزش زبان فارسی تا ۱۳۵۹ - که کار این اثر به پایان رسید- پی گرفته شد.[۱۱] کار بزرگی که استاد دبیرسیاقی در دست داشت، نوشته لغتنامه فارسی است که تاکنون برخی از مجلدهای آن چاپ شده‌است.
سرگذشت[ویرایش متنی]
محمد دبیرسیاقی در محله گلبن قزوین دیده به جهان گشود. پدرش سیدباقر فرزند سیدسیاق از خوشنویس‌های مشهور زمان خود و مادرش، دختر میزا آقاخان مستوفی فرزند میرزا ابوالقاسم ملاباشی از عالمان و مجتهدان عصر ناصری بود.[۱۲]
محمد دبیرسیاقی پس از دوره ابتدایی، دوره اول متوسطه را در دبیرستان شاهپور (امید) قزوین به اتمام رسانید.[۱۳] وی پس از گرفتن دیپلم در سال ۱۳۱۸ وارد دانشگاه تهران شد. ایشان در سال ۱۳۲۴ دکتری ادبیات فارسی خود را از دانشگاه تهران دریافت کرد و در سال ۱۳۲۵ به عضویت انجمن بین‌المللی ایرانشناسی درآمد و سالها به تدریس در دانشگاه تهران و مدتی نیز به تدریس در دانشگاه‌های چین و مصر پرداخت.[۱۴] دبیرسیاقی تا زمان بازنشستگی در سال ۱۳۵۳، در استخدام وزارت دارایی بود.
علامه دهخدا در نواری صوتی از وی به‌عنوان جوانی کوشا در تنظیم لغتنامه یاد کرده‌است.[۱۵] دبیرسیاقی از ۱۳۵۷ تا زمان فوت عضو هیئت علمی انجمن آثار و مفاخر فرهنگی بود.
محمد دبیرسیاقی همچنین تا پایان عمر در زادگاه خود، قزوین، به پژوهش و آموزش زبان پارسی ادامه داد[۱۶] و در دانشگاه بین‌المللی امام خمینی قزوین به آموزش زبان فارسی به دانشجویان اشتغال داشت.
وی سرانجام در ۱۶ مهرماه ۱۳۹۷و در آستانه صد سالگی خود درگذشت و پیکرش در بهشت فاطمی قزوین به خاک سپرده شد.
بخشی از زندگینامه خودنوشت[ویرایش متنی]
«از دید طول زندگی، چون روز چهارم اسفند ماه یکهزار و دویست و نود و هشت شمسی متولد شده‌ام، امروز که چهارم اسفند هزار و سیصد و نود و یک شمسی است، درست که به نود و دومین سال عمر پا نهاده‌ام و بی‌شک از اینکه چندگاه دیگر خواهم زیست، ناآگاهم، خدای تعالی داند و بس. عرض عمر حساب دیگری نیز دارد؛ بدین شرح:
۶۲ سال با پدر که در ۱۳۶۰ شمسی درگذشت، ۷۶ سال با مادر که در ۱۳۷۴ دار فانی را وداع گفت: تا امروز ۶۴ سال با همسر و ۶۰ سال با فرزندان. ۹ سال در مدرسه امید (شاهپور بعدی) قزوین با معلمانی سراپا اخلاص و شوق تعلیم دادن و مدیری با شخصیت چون غلامرضا شمس فرزند شمس العلما از نویسندگان نامه دانشوران، برای گذراندن دوره ابتدایی و ۳ سال اول متوسطه؛ یک سال در خدمت فرهنگ قزوین به تدریس حساب در دبستان پهلوی و دبستان ۱۵ بهمن و اداره دفتر دبیرستان پهلوی.
و سالی در دانشکده حقوق برای کسب فیض و پنج سال در دانشکده ادبیات دانشگاه تهران (دوره سه ساله لیسانس و دو ساله دکتری زبان و ادبیات فارسی) با بهره‌مندی از محضر استادان ارجمندی چون احمد بهمنیار، سید کاظم عصار، بدیع‌الزمان فروزانفر، ملک الشعرای بهار، لطفعلی صورتگر، فاضل تونی(محمدحسین فاضل تونی)، علی اصغر حکمت شیرازی، محمدتقی مدرس رضوی، سیدمحمد تدین، محمدباقر هوشیار، غلامعلی رعدی آذرخشی، علی اکبر سیاسی، ابراهیم پورداود، محمد مقدم، ولی‌الله خان نصر، جلالی، حسین خطیبی نوری.
مدت ۹ سال با علامه علی اکبر دهخدا در تنظیم مطالب حروف «ظ»، «ض»، «ل» و «پ» و ۱۱ سال با محمد معین در لغتنامه دهخدا و در انجمن ایرانشناسی.
۴۲ سال با سیدجعفر شهیدی در لغتنامه دهخدا برای اتمام تألیف و طبع لغتنامه دهخدا و تألیف لغتنامه فارسی که بنیانگذار آن بودم با یاری همکاران ارجمند در هر دو تألیف.
مدت ۳۴ سال در خدمت دولت (وزارت دارایی، ادارات کل مالیات‌های غیرمستقیم و مالیات‌های مستقیم و شورای عالی مالیاتی).
و مجموعاً ۴۵ سال تدریس در مدرسه عالی ادبیات که حکمت بنیاد نهاد و یزدانفر اداره می‌کرد و در مدرسه عالی حسابداری و آموزشگاه عالی وزارت دارایی و دانشکده علوم ارتباطات و نیز دو بار دانشگاه پکن چین و دو بار دانشگاه عین الشمس مصر و دانشگاه بین‌المللی قزوین و دانشگاه ملی شهید بهشتی تهران.
و نیز بیش از ۷۰ سال صرف تصحیح و طبع و نشر متون منظوم و منثور حدود نود اثر در رشته‌های مختلف ادبی، علمی، تاریخی، لغوی، جغرافیایی و دستور زبان و کتب درسی و سفرنامه‌ها که بسیاری از آن‌ها به دفعات تجدید طبع شده‌اند.
از سال ۱۳۲۵ شمسی تا سال درگذشت استاد پورداود (۱۳۴۸ شمسی) سمت دبیری انجمن ایرانشناسی (انجمن بین‌المللی ایرانشناسی) را داشته‌ام.
و نیز عضویت هیئت علمی انجمن آثار ملی (انجمن آثار و مفاخر فرهنگی) را از ۱۳۵۶ تا سال ۱۳۸۹ شمسی.
چند سال نیز جزو هیئت تحریریه علمی مجله پیام نور در دانشگاه پیام نور در تهران و دو سال مدیریت مجله «نشریه مالیات» وزارت دارایی را عهده‌دار بوده‌ام؛ قوانین و مقررات مصوب مالیاتی مورد عمل از سال ۱۲۹۶ شمسی تا سال ۱۳۴۴ شمسی را گردآوری و به طبع رسانده‌ام و بیش از هشتاد مقاله در مسائل گوناگون نوشته‌ام که در مجلات مهم کشور به چاپ رسیده‌اند و نمونه همه را برای طبع جداگانه آماده ساخته‌ام.
شرح احوال و آثار برخی رجال علمی و ادبی را برای نشر در دائرةالمعارف‌هایی که در داخل یا خارج کشور طبع و نشر می‌شوند تهیه و تقدیم آنان کرده‌ام. سخنرانی‌ها در تهران و مشهد و کرمان و قزوین و نیز در کشورهای آلمان و آمریکا و هند و چین به مناسبات مختلف ایراد نموده‌ام. سفرها با خانواده در ایران و نیز در اروپا و ترکیه و هند و کشور چین تنها یا با همسر و فرزندان داشته‌ام و ساعات بسیار با فرزندان صرف بررسی دروس و راهنمایی آنان کرده‌ام.
مشاغل اداری و فرهنگی
الف. استخدام در اداره فرهنگ قزوین به مدت یک سال تحصیلی (مهرماه ۱۳۱۷ شمسی تا پایان شهریورماه ۱۳۱۸شمسی) با ماهی ۱۵ تومان حقوق، برای تدریس حساب در سال ششم دبستان پهلوی، دبستان ۱۵ بهمن و اداره دفتر دبیرستان پهلوی.
ب. استخدام در وزارت دارایی به عنوان کارمند آموزشی، با ماهی صدتومان حقوق و اشتغال در اداره کل مالیات‌های غیرمستقیم از سال ۱۳۱۹ تا سال ۱۳۲۷ شمسی در خدماتی چون مأمور وصول مالیات در شعبه راه آهن، معاون دایره قوانین و رئیس دفتر اداره و سپس انتقال به اداره کل مالیات‌های مستقیم، از سال ۱۳۲۷ شمسی تا سال ۱۳۵۳ شمسی در خدماتی چون ریاست دفتر اداره کل مالیات‌های مستقیم، عضویت کمیسیون‌های مالیاتی بدوی و نیز تجدیدنظر، ریاست اداره قوانین پیشکاری دارایی تهران و عضویت شورای عالی مالیاتی و عضویت کمیسیون ناظر بر انتصابات وزارتخانه، بازرس مخصوص مدیریت کل در نظارت بر اعمال مأموران وصول مالیات و اعزام به کشور انگلستان طبق تصویب‌نامه هیئت دولت برای مطالعه در امور مالیاتی از فروردین تا پایان شهریورماه ۱۳۴۰ شمسی.
ج. عضویت انجمن ایرانشناسی (انجمن بین‌المللی ایرانشناسی) به مدیریت استاد ابراهیم پورداود؛ با عنوان دبیر انجمن از سال ۱۳۲۵ تا سال درگذشت استاد پورداود در سال ۱۳۴۸ شمسی و شرکت در تألیف آیین‌نامه و کتاب جشن سده از سلسله انتشارات انجمن.
د. اشتغال در لغتنامه دهخدا از خردادماه ۱۳۲۶ شمسی به مدت ۹ سال، با خود استاد و طبع حروف «ظ»، «ض»، «ل» و قسمتی از حروف «پ»، نظارت بر کارهای همکاران تا پایان یافتن تألیف لغتنامه و طبع و نشر آن در سال ۱۳۵۹ شمسی.
ه. تهیه مقدمات تألیف لغتنامه فارسی با استخراج لغات از متون منظوم و منثور طبع شده در سالهای اخیر، به یاری دو تن از دستیاران و نظرخواهی از استادان ادب و تنظیم قواعد نود و دوگانه، برای تألیف آن لغتنامه و آغاز طبع آن بلافاصله پس از اتمام طبع لغتنامه دهخدا، در نیمه دوم سال ۱۳۵۹ شمسی و طبع شدن حرف «آ» و قسمتی از حرف «الف» به بعد تا سال ۱۳۸۸ شمسی به قطع رحلی و نیز در قطع وزیری و رقعی.
و. عضویت هیئت علمی انجمن آثار ملی انجمن آثار و مفاخر فرهنگی از سال ۱۳۵۶ شمسی تا سال ۱۳۸۹ شمسی.
ز. مدیریت مجله «نشریه مالیات» به مدت دو سال که اداره قوانین وزارت دارایی عهده‌دار طبع و نشر آن بود.
ج. عضویت در هیئت تحریریهٔ مجله «پیک نور» (علوم انسانی) در دانشگاه پیام نور تهران، سال اول بهار ۱۳۸۳ تا سال هفتم بهار ۱۳۸۸ شمسی که مجله دایر بود.
ط. تدریس دستور زبان و متون فارسی در دانشگاه ملّی (دانشگاه شهید بهشتی)
ی. تدریس دستور زبان و متون فارسی در پژوهشکده فرهنگ ایران (بنیاد فرهنگ ایران)
ک. تدریس دستور زبان و متون فارسی در دانشگاه تهران
ل. تدریس شاهنامه در دانشگاه بین‌الملل قزوین (دانشکده ادبیات)(دانشگاه بین‌المللی امام خمینی)
م. تدریس در آموزشگاه عالی وزارت دارایی دستور زبان و متون فارسی به مدت ۵ سال از سال ۱۳۴۰ تا ۱۳۴۵ شمسی و قانون مالیات بر درآمد در آبادان و خرمشهر فروردین ۱۳۴۶ شمسی
ن. تدریس در بخش فارسی دانشگاه پکن به دعوت آن دانشگاه به مدت چهار ماه. فارسی و دستور به دانشجویان چینی و دانشجویان تاجیک فارسی‌خوان (فروردین تا تیرماه ۱۳۶۴ شمسی)
س. تدریس در بخش فارسی (قسم اللغه الفارسی) دانشکده ادبیات دانشگاه عین الشمس مصر (کلمهْالآداب، جامعه عین شمس) دو نوبت، هر کدام به مدت یک ماه و سخنرانی در «جامع ازهر» (دانشگاه الازهر) و دانشگاه «فؤاد اول» قاهره، دربارهٔ مسائل مختلف ادبی و تاریخ ادبیات ایران و غیره.
ع. جلسات هفتگی روزهای چهارشنبه از ساعت ۷ تا ساعت ۱۰ متشکل از استادان دانشگاه و ادیبان و مدیران برخی مطبوعات از بانوان و آقایان و قرائت شاهنامه به مدت ۵ سال و منظومه ویس و رامین و کلیات شاه داعی شیرازی و بوستان سعدی و تاریخ بیهقی و چهار مقاله نظامی عروضی تا آغاز تابستان سال ۱۳۹۰ شمسی.
ث. سخنرانی‌های متعدد دربارهٔ مسائل و مباحث ادبی و لغوی و تاریخی در دانشگاه کلن آلمان و دانشگاه دهلی و نیویورک و تهران و قزوین.
ص. تدریس دستور زبان و متن فارسی در مدرسه عالی حسابداری تهران (مؤسسه عالی حسابداری)
ق. تدریس دستور زبان و متون فارسی در مدرسه عالی ادبیات و زبان خارجه
ر. تدریس دستور زبان و متون فارسی در دانشکده علوم ارتباطات
ش. همکاری با مجله «دانشنامه ایران و اسلام» در تهیه مطالبی دقیق و فشرده برای عناوینی که در زمینه‌های مختلف از حروف «آ» و «الف» و «ب» مراجعه می‌شد.
ت. همکاری با دائرهْ‌المعارف ایرانیکا (انسیکلوپدیا ایرانیکا) (دانشنامه ایرانیکا) که تحت نظر یارشاطر، در نیویورک به انگلیسی چاپ می‌شود، در تهیه مطالبی دقیق و جامع در زمینه‌های مختلف از حروف A و B که توسط دانشمندی انگلیسی به زبان انگلیسی برگردانده می‌شد.
ث. متون منظوم و منثور تصحیح شده طبق فهرستی که به دنبال خواهد آمد.
خ. مقالات تحریر شده در زمینه‌های گوناگون ادبی و تاریخی و علمی طبق فهرستی که به دنبال خواهد آمد.
ه. فهرست آثاری که تصحیح یا تألیف یا ترجمه کرده و به چاپ رسانده‌ام».
علی دهباشی در پایان سخنانش به جایزهٔ بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار اشاره کرد که در سال ۱۳۷۰ به دبیرسیاقی اهدا شد.[۱۷]
پی‌نوشت - در این متن که ظاهراً خودنوشته استاد است، تاریخ تولد را ۱۲۹۲ ذکر کرده‌اند که با ذکر ۹۲ سالگی خود در سال ۱۳۹۱ بنظر می‌رسد در نقل نوشته استاد در منبع مورد نظر اشتباه شده باشد.
از سخنان استاد دبیرسیاقی[ویرایش متنی]
متن پیام استاد[ویرایش متنی]
عصر سه شنبه، بیست و هشتم دیماه سال ۱۳۹۵ دویست و هفتاد و هفتمین شب از مجموعه جلسات مجلهٔ مجله بخارا با همراهی بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، گنجینهٔ پژوهشی ایرج افشار، کتابفروشی آینده و دایرةالمعارف بزرگ اسلامی به نام شب دکتر سید محمد دبیر سیاقی مراسمی برگزار شد. متن پیام استاد به این نشست به قرار زیر است:
حد سخندانی فردوسی و شاهکار وی شاهنامه را ابن یمین فریومدی چه نیکو وصف کرده‌است. در این دو بیت:
| سکه‌ای کاندر سخن فردوسی طوسی نشاند | تا نپنداری که کس در عرصهٔ فرسی نشاند | |
| اول از بالای کرسی بر زمین آمد سخن | او سخن را باز بالا برد و بر کرسی نشاند |
و استاد طوس خود جامع و کامل چنین آغاز سخن کرده‌است:
| به نام خداوند جان و خرد | کز این برتر اندیشه بر نگذرد | |
| اول از بالای کرسی بر زمین آمد سخن | او سخن را باز بالا برد و بر کرسی نشاند |
با نام آفریدگار جهان آغاز نظم کرده‌است که خود بهترین سر آغازست. از جان یاد کرده‌است که آدمی چیزی عزیزتر از آن ندارد.
ذکر خرد که دستگیر آدمی در دوجهان است کرده و تأیید آن فرموده‌است:
| خرد رهنمای و خرد رهگشای | خرد دست گیرد به هر دو سرای |
و سرانجام به اندیشه رسیده‌است که حاصل وجود آدمی است و مولوی در همین باره است که فرموده:
| ای برادر تو همان اندیشه‌ای | مابقی خود استخوان و ریشه‌ای |
این بنده اگر توفیق چند نوبت طبع شاهنامه را بر اساس چاپ کلکته توسط ترنر ماکان و چاپ بروخیم تهران یافته‌ام، و اگر کشف‌الابیاتی برای شاهکار استاد سخن تهیه و نوبتی در دو مجلد و نوبت دیگر در یک مجلد به طبع رسانده‌ام و اگر مندرجات آن کتاب گران‌قدر را برای آسان‌سازی و درک آن به نثر ساده در مجلدی تهیه کرده‌ام که به دفعات طبع و نشر شده‌است و در شمار کتاب‌های درسی قرار گرفته و اگر تمام شاهنامه را به قصد آسان‌سازی مراجعه در ۲۶ جزوه همراه برگردان مطالب به نثر با برخی توضیحات لغوی ذیل صفحات تهیه و به طبع رسانده‌ام که به دفعات چاپ شده‌است؛ و اگر طی مقالاتی برخی نکته‌های تازه و درخور نقل به رشتهٔ تحریر درآورده‌ام این همه دِینی بوده‌است که به مناسبت استفاده از کار استاد سخن به او داشته‌ام و مکلف به ادای دِین خود بوده‌ام و خدای متعال را شاکرم که توفیق ادای دین عنایت فرمود. همه کس می‌داند که اگر کسی وامی از صاحب مکنتی بستاند تا با آن مشکلات مادی زندگی خود را برطرف سازد یا با آن وام کسب و کاری به راه اندازد و سودی ببرد آن پرداخت وام و بری ساختن ذِمّه از گردن را کار فوق‌العاده‌ای درخور ستایش و تکریم نباید به حساب آورد؛ لذا آنچه این بنده دربارهٔ شاهنامه و جزوه‌های بیست و ششگانه و برگردان شاهنامه از نظم به نثر ساده کرده‌ام یا کتابی با عنوان «زندگی‌نامهٔ فردوسی و سرگذشت شاهنامه» تهیه کرده و به چاپ رسانده‌ام یا مقالاتی در مجلات وقت، مرتبط با شاهنامه نوشته‌ام همه در حکم ادای دِین بوده‌است و بس. شاهنامه را دیگر دانشی مردان به دفعات در کلکته و بمبئی و تهران و تبریز و فرانسه و آلمان و شوروی به چاپ رسانده و نشر کرده‌اند و نسخهٔ مصور ارزشمند مشهور آن را نیز. پیداست که کار همه عالمان و ناشران و مصححان درخور تکریم و ستایش است که هم از آن جمله در زمینهٔ ادای دِین به استاد سخن فردوسی به مناسبت بهره‌گیری از حاصل سی و پنج ساله کار وی به چند تحقیق که طی مقالاتی در مجله‌های وقت طبع و نشر کرده‌ام اشارت می‌کنم:
مقالاتی دربارهٔ «آفرین» جز در معنی متداول آن که مرادف احسنت است و آن جمله‌هایی ستایش‌آمیز دعاگونه و ثناگونه است نام برده‌ام. حال و کار و کردار و رفتار نیک بزرگان در شاهنامه نمونه‌ها دربارهٔ فرمانروایان و ناموران دارد و موردی نیز دربارهٔ میش و غرمی است که رستم درمانده از تشنگی و فرسودگی از گرما را به چشمه آب رهنمون می‌گردد و آسوده می‌سازد:
| برآن غرم بر آفرین کرد چند | که از چرخ گردان مبادت گزند | |
| گیاه در و دشت تو سبز باد | مبادا ز تو بر دل یوز، یاد | |
| به تو هرکه یازد به تیر و کمان | شکسته‌کمان باد و تیره‌روان | |
| که زنده شد از تو تن پیلتن | وگرنه پُراندیشه بود از کفن | |
| زبانش چو پردخته شد زآفرین | ز رخش تکاور جدا کرد زین |
و نیز مقالاتی دربارهٔ مصرع: پدید آمد از فرّ او کان زر که اشارت به پدید آمدن معدن زری دارد به شکل درختی بر اثر زلزله و فروریختن کوهی در مشرق سیستان به روزگار سلطنت سلطان محمود غزنوی و تا روزگار سلطنت سلطان مسعود غزنوی مورد بهره‌برداری بود و سپس بر اثر زلزله دیگر و فروریختن کوه ناپدید گشت و شرح آن در تاریخ گزیده حمدالله مستوفی آمده‌است. دربارهٔ مصراع: ز یاقوت سرخ است چرخ کبود که اشارت به آفریده شدن آسمان و زمین دارد و شرح آن در کتاب مرصادالعباد نجم‌الدین دایه آمده‌است و برگردان آن به فارسی را ذیل همین مصراع پاورقی شاهنامه نقل کرده‌ام. نیز اشارت فردوسی به درگذشت همسر خود در مصراع دوم بیت ذیل:
| نخسبد روان چون که بالا بچفت | تو تنها ممان چون که همراه رفت |
تهیهٔ کشف الابیات برای شاهنامه نیز چنان‌که اشارت رفت خدمتی است که تقدیم به آستان آن که گفت:جهان کرده‌ام از سخن چون بهشت کرده‌ام.
مقالاتی نیز دربارهٔ فردوسی و شاهنامه به مناسبت‌های مختلف چون جشن‌های طوس و نیز مجالس بزرگداشت فردوسی در ایران و کشورهای دیگر که برپا می‌شده‌است تهیه کرده‌ام که در مجلاتی چون سخن، یغما، آینده و جز این‌ها با عناوین مختلف به طبع رسیده‌است. به موردی با عنوان کنج که در مجلهٔ یغما درج شده‌است اشارت و با شرح بیت متضمن آن کلمه و نیز شرح بیت دیگر که دربردارندهٔ پنج فعل به نشانهٔ پنج جمله است ختم مقال می‌کنم و عذرخواه تصدیع و متشکر از ابراز حوصله و شکیب حضار گرامی کِی گردم. آغاز داستان رستم و سهراب در شاهنامه این بیت است:
| اگر تند بادی برآید ز کنج | به خاک افکند نارسیده ترنج | |
| نخسبد روان چون که بالا بچفت | تو تنها ممان چون که همراه رفت |
معمولاً کلمهٔ آخر مصراع اول را کُنج با ضم حرف کاف می‌خوانده‌اند و در پایان مصراع دوم نیز کلمهٔ ترنج با ضم دوم یعنی تُرُنج تلفظ می‌کرده‌اند. بند مصراع اول را اگر تند بادی برآید ز کَنج (بافاصله میان برآید ز کنج) و مصراع دوم: به خاک افکند نارسیده تُرُنج ضبط کرده‌ام. کلمهٔ کَنج با فتح حرف کاف مترادف کلمهٔ کنگ به معنی بلندی و توسعه با توجه به معنی لغت کنگ نبات به معنی شاخه نبات است و کلمهٔ آخر مصراع دوم هم ترنج با فتح حرف را و در نتیجه بیت را چنین شرح نموده و به بیت افزوده‌ام:
| ستمکار خوانیمش ار دادگر | هنرمند گوئیمش ار بی هنر |
اگر تند بادی بوزد و از شاخه درخت، ترنج نارس و کالی را بکند و بر زمین بافکند آیا آن باد را ستمکاره باید دانست یا دادگر خواند؟ هنرمند باید گفت یا بی هنر باید خطاب کرد؟ اما شرح بیتی در نهایت سادگی و روانی، دربردارندهٔ پنج فعل به نشانهٔ پنج جمله نشان‌دهندهٔ هنر استاد سخن: در خوان پنجم، رستم به کشتزاری می‌رسد لگام از سر رخش برمی‌دارد و او را برای چرا رها می‌سازد و خود سپر زیر سر می‌نهد و به خواب می‌رود و دشتبان مزرعه آنجا می‌آید اسب را در کِشت مشغول چرا و سوارش را خفته می‌بنید و با چوبدست خود بر پای رستم می‌کوبد که:
| چرا اسب در کشت بگذاشتی؟ | همه رنج نابرده برداشتی؟ |
و جهان پهلوان:
| ورا دید، برجست یاوه نگفت | دو گوشش بکند و همان‌جا بخفت |
روان حکیم بزرگوار شاد باد![۱۷]
دربارهٔ شاهنامه خالقی مطلق[ویرایش متنی]
محمد دبیرسیاقی در سال ۱۳۸۶ در مصاحبه با خبرنگار ادبی خبرگزاری فارس دربارهٔ شاهنامه جلال خالقی مطلق سخنانی را بیان می‌کنند که شرح مختصر آن در زیر می‌آید.
من اگر چه چهار پنج دفعه شاهنامه چاپ کرده‌ام و جزوه‌هایی از آن هنوز با لغت و معنی زیر چاپ است ولی شاهنامه من تصحیح با نسخه‌های متعدد نبوده. من اهمیت کار خالقی را با کار منوچهری خودم مقایسه می‌کنم. سال ۱۳۲۴ وقتی دوره دکتری را در دانشگاه تمام کردم سه سال روی منوچهری کار کردم. ۲۷ نسخه و چندین متن که اشعار منوچهری در آن‌ها بود جمع‌آوری کردم و در آن سه سال شب و روز روی آن کار کردم تا آن را آماده کردم. این کتاب منوچهری سه هزار بیت است و کار خالقی‌مطلق بر اساس ده‌ها نسخه است. وقتی با منوچهری قیاس شود خوب شاهنامه حدود ۴۸ هزار بیت است، پس در حقیقت او ۱۷ برابر من کار کرده‌است؛ بنابراین ارزش کار او ۱۷ برابر کار منوچهری من است. یکی از کارهای ارزنده‌ای که در تصحیح متون بعدها سرمشق قرار گرفت. وی افزود: دایرةالمعارف بزرگ اسلامی با جشنی که برای آن کتاب و خالقی گرفت زحمات او را تا حدی ادا کرده؛ ولی امیدوارم با کتاب او حق فردوسی هم ادا شده باشد. دبیرسیاقی ادامه داد: من معتقدم پژوهش روی شاهنامه کار یک نفر نیست. افرادی باید باشند که هم به علوم اسلامی آشنا باشند و هم شعرهای قبل از فردوسی را جمع‌آوری کرده باشند و نسخه‌هایی را هم که قدیمی هستند و به زمان فردوسی نزدیک هستند جمع کنند تا یک جمعی با این خصوصیات شاهنامه را چاپ کنند. امیدوارم که یک چنین کتابی که از سوی خالقی مطلق منتشر شده پایه قرار بگیرد تا حق فردوسی آنچنان که باید ادا شود. وی سپس دربارهٔ تعدد نسخ در این تصحیح و انتقاد برخی به این تصحیح که متنی دوگانه است، گفت: تصحیح دو جور است. کسانی امثال قزوینی و مینوی معتقد بودند که باید قدیمی‌ترین نسخ را اصل قرار داد و به تدریج نسخه‌های دیگر را با آن مقایسه کرد و در پاورقی آورد؛ ولی شاهنامه چون نسخه اصل ندارد بنابراین باید تلفیقی کار شود مثل همان کاری که بنده در تصحیح دیوان منوچهری کرده‌ام؛ و کسانی مثل دهخدا و بهار و دیگران که اهلیت این کار را داشتند آن را قبول کردند؛ بنابراین خالقی نمی‌توانست یک نسخه را اصل قرار بدهد و بقیه را فرع، برای اینکه نسخه اصلی نداریم. این ایراد به کار خالقی مطلق وارد نیست. اما دربارهٔ نسخه فلورانس، یکی از استادان مبرز که به کتابخانه فلورانس رفته و آن نسخه را از نزدیک دیده، می‌گوید تاریخ آن متعلق به یکصد سال بعد از فردوسی است؛ ولی با این حال کسی نمی‌گوید که آن اصیل نیست. خالقی مطلق چندین سال در یک اتاق دربسته نشسته و این کار را انجام داده و باید حق زحمات او ادا شود؛ ولی حق فردوسی هم اینجا مطرح است که آیا ادا شد یا خیر؟ وی ادامه داد: برای ادا کردن حق فردوسی عده‌ای باید جمع شوند و روی آن کار بکنند. افرادی باید باشند که عربی خوب بدانند. ما یک کتابی داریم به نام خردنامه که در همان زمان ترجمه بنداری(بنداری اصفهانی) تألیف شده. این نویسنده آمده یک کلام حضرت علی را گرفته به عنوان کلمه قصار و بعد از کلمات حکمای یونان، سقراط و ارسطو و افلاطون در برابر آن کلمه قصار جملاتی پیدا کرده. بعد از این، شعرهایی از فردوسی پیدا کرده متناسب با کلمات و جملات آن حکما و حضرت علی که ۲۵۰ بیت از شاهنامه را انتخاب کرده‌است. دبیرسیاقی در پایان افزود: کار خالقی کار عظیمی است و می‌تواند برای تصحیح عالی شاهنامه به وسیله یک جمع پایه قرارگیرد.[۱۸]
یادمان‌ها[ویرایش متنی]
جشن‌نامه[ویرایش متنی]
مجله بخارا شماره ۱۱۷ خود، فروردین/اردیبهشت ماه سال ۱۳۹۶ را به محمد دبیرسیاقی اختصاص داده‌است. از جمله مطالب این دوماهنامه، چند مقاله از محمد دبیرسیاقی و مقاله هفتادمین سال آغاز همکاری دکتر سیدمحمد دبیرسیاقی با سازمان لغتنامه دهخدا به قلم احسان اکبری است.[۱۹]
کتاب دربارهٔ دبیرسیاقی[ویرایش متنی]
در سیزدهمین آیین بزرگداشت حامیان نسخ خطی از دو شخصیت نامدار، یعنی سید عبدالعزیز محقق طباطبایی یزدی و نیز سید محمد دبیرسیاقی، به عنوان نسخه پژوهان برگزیده، تجلیل شد. کتاب ارج‌نامه توسط سید فرشید سادات شریفی نوشته شده‌است. چاپ کتاب در دیماه ۱۳۹۲ توسط سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران انجام شده‌است.
استاد دبیرسیاقی در سال ۱۳۲۴ موفق به دریافت دکترای رشته زبان و ادبیات فارسی شد و از دو سال پس از آن در امر تدوین لغتنامه با علامه دهخدا همکار گردید و همزمان به تدریس در مراکز آموزش عالی نیز اهتمام نمودند.
ایشان با عشق و مجاهدتی کم‌نظیر، تاکنون نزدیک به چهل اثر تألیفی و نود تصحیح و گردآوری و بیش از صد مقاله در موضوعات ادبی و لغوی و جز آن منتشر نموده‌اند.[۲۰]
کتاب دبیر ادیب، یادنامه دبیرسیاقی به کوشش کمال حاج سیدجوادی نگاشته شده‌است و توسط انجمن آثار و مفاخر فرهنگی در تهران، چاپ اول در سال ۱۳۷۵ منتشر شده‌است.[۲۱]
سردیس[ویرایش متنی]
به گزارش خبرگزاری مهر، طی مراسمی در مرکز اسناد و کتابخانه ملی قزوین که با حضور جمعی از اصحاب فرهنگ استان برگزار شد، از سردیس سیدمحمد دبیرسیاقی، نویسنده، شاعر و استاد ادبیات فارسی پرده‌برداری شد.
در این مراسم حجه الاسلام و المسلمین سیدمهدی حسینی رئیس مرکز اسناد و کتابخانه ملی قزوین گزارشی از فعالیت‌ها و اقدامات این مرکز بیان کرد و حضور استاد دبیرسیاقی را فرصتی مغتنم برای معرفی بهتر این مرکز و مایه دلگرمی همکاران خود دانست و از حضور سایر اندیشمندان در این مرکز استقبال کرد.
در ادامه این مراسم دبیرسیاقی نیز طی سخنانی بر اهمیت و توجه جدی به مسائل فرهنگی در استان قزوین تأکید کرده و حضور مرکز اسناد و کتابخانه ملی قزوین را برای این امر مغتنم دانست.
اضافه می‌شود جواد حضرتی‌ها مشاور فرهنگی استاندار قزوین نیز در این مراسم حضور داشت.
سیدمحمد دبیرسیاقی مصحح متن‌های کهن فارسی است و در بین سالهای ۱۳۲۶ تا ۱۳۳۴ در گردآوری لغتنامه دهخدا همکاری داشت. وی همچنین از سال ۱۳۵۷ عضو انجمن آثار مفاخر فرهنگی ایران بوده‌است و تاکنون نزدیک به هشتاد متن ادبی و تاریخی را تصحیح و منتشر کرده‌است.[۲۲]
مراسم بزرگداشت استاد در سال ۱۳۹۶[ویرایش متنی]
همزمان با شصتمین سالگرد درگذشت علامه علی اکبر دهخدا، مؤسسهٔ لغت‌نامهٔ دهخدا و سازمان میراث فرهنگی استان قزوین مراسم بزرگداشت سید محمد دبیرسیاقی (یار دیرین دهخدا) را در تهران و قزوین برگزار کرد این مراسم به پاس هفت دهه خدمات علمی و فرهنگی این استاد فرهیختهٔ زبان و ادبیات فارسی برگزار شد.
این مراسم در قزوین روز چهارشنبه ۵ اسفند سال ۱۳۹۶ از ساعت ۱۶ الی ۱۸ در آمفی تئاتر دانشگاه پردیس فرهنگیان، واقع در خیابان نواب شمالی برگزار شد.
روز پنجشنبه ۶ اسفند نیز مؤسسهٔ لغت‌نامهٔ دهخدا از ساعت ۱۶ الی ۱۸:۳۰ میزبان علاقه مندان استاد محمد دبیرسیاقی بود.
مؤسسهٔ لغت‌نامهٔ دهخدا در خیابان ولیعصر، نرسیده به میدان تجریش، ایستگاه پسیان، پلاک ۳۰۱۱ واقع است.[۲۳]
کتابخانه عمومی دبیرسیاقی[ویرایش متنی]
کتابخانه دبیرسیاقی در شهر محمدیه (قزوین) قرار دارد. محمد دبیرسیاقی در سال ۱۳۷۳ با فروختن خانه شخصی خود در زعفرانیه تهران، به شهر میرعمادو دهخدا و عارف بازگشت و کتابخانه‌ای در شهر محمدیه(۱۲ کیلومتری قزوین) بنیاد نهاد. اینک کتابخانه غنی و بی‌نظیر ایشان، به روی پژوهشگران و جوانان و دانشگاهیان آغوش گشوده‌است.[۲۴]
مسوول کتابخانه عمومی دبیرسیاقی شهر محمدیه، از معلمان و مربیان فعال در امر کتاب و کتابخوانی که نقشی مهم و اثرگذار در راستای جذب هرچه بیشتر مخاطبان به کتابخانه دارند، تقدیر کرد.
مهدی رشوند یادآور شد: معلمان و مربیان نقشی مهم و اثرگذار در افزایش فرهنگ و بصیرت افراد برعهده دارند و با همکاری و حمایت از کتابخانه‌های عمومی توانند موجب ارتقای مطالعهٔ مفید و دانش عمومی شوند که کتابخانه عمومی دبیرسیاقی شهر محمدیه این دستاورد ارزشمند را حفظ خواهد کرد.[۲۵]
فیلم درباره دبیرسیاقی[ویرایش متنی]
در سال ۱۳۹۵ فیلم مستند «نادره کار» به کارگردانی «منوچهر مشیری» درباره وی ساخته شد.[۲۶]
کتاب‌شناسی[ویرایش متنی]
برخی از تصحیح و تالیف‌های محمد دبیرسیاقی[ویرایش متنی]
آثار تصحیح شده دبیرسیاقی با عنوان به کوشش دبیرسیاقی منتشر شده‌است. برخی از تالیف‌ها و تصحیح‌های استاد در زیر آمده‌است:
برخی مقاله‌ها و شعرهای دبیرسیاقی
- جشن سده-(نشریه انجمن ایرانشناسی) شماره۲-سال۱۳۲۴-محمد دبیرسیاقی از جمله نویسندگان مجموعه جشن سده بوده‌اند. این مجموعه در سال ۱۳۹۳ توسط نشر بلور، به صورت کتاب منتشر می‌شود.[۲۷][۲۸]
- عدالت اسمعیل سامانی (شعر)-مجله جلوه-تیر ۱۳۲۴ - شماره۱(ص۳۱)
- خورشید و باد (شعر)-مجله جلوه-مهر۱۳۲۴شماره۴(ص۱۹۴)
- بهار مازندران (شعر)-مجله جلوه-آذر۱۳۲۴شماره۶(ص۲۸۷)
- رکوب الکوسج یا کوسه برنشسته-مجله جلوه-بهمن۱۳۲۴- شماره۷و۸(۷صفحه-از۳۴۷تا۳۵۳)
- جولاهه و دانشمند-مجله جلوه-بهمن۱۳۲۴شماره۷و۸(ص۴۲۴)
- نوروز و بهار (شعر)-مجله جلوه-اسفند ۱۳۲۴-فروردین ۱۳۲۵-شماره۹و۱۰(ص۴۴۹)
- بهمنجنه-مجله جلوه-اسفند ۱۳۲۴-فروردین۱۳۲۵ شماره۹و۱۰(۵صفحه-از۴۵۳تا۴۵۷)
- برزیگر و شاعر (شعر)-مجله جلوه-اردیبهشت ۱۳۲۵ شماره۱۱(۲صفحه-از۵۶۹تا۵۷۰)
- حمزة بن عبدالله خارجی یا (حمزه پسر آذرک شاری) و افسانه رموز حمزه-مجله جلوه-مهر ۱۳۲۵شماره۱۴(۳صفحه-از۱۱۰تا۱۱۲)
- عقاب (شعر)- مجله جلوه-آبان و آذر ۱۳۲۵ شماره۱۵و۱۶(۲صفحه-از۱۹۲تا۱۹۳)
- تقریظ-دینکرد- مجله جلوه-آبان و آذر ۱۳۲۵شماره۱۵و۱۶(۲صفحه-از۱۹۳تا۱۹۴)
- حمزة بن عبدالله خارجی و کتاب رموز حمزه(۲)-مجله جلوه-آبان و آذر۱۳۲۵شماره۱۵و۱۶(۴صفحه-از۱۴۰تا۱۴۳)
- با بنفشه فروش (شعر)-مجله جلوه-بهمن و اسفند۱۳۲۵-شماره۱۸و۱۹(ص۲۸۶)
- حمزة بن عبدالله خارجی و کتاب رموز حمزه(۳)-مجله جلوه-بهمن و اسفند۱۳۲۵شماره۱۸و۱۹(۵صفحه-از۳۷۷تا۳۸۱)
- سرو کاشمر-مجله دانشنامه-خرداد۱۳۲۶شماره۱(۱۹صفحه-۱۸۵تا۲۰۳)
- حمزة ابن عبدالله خارجی و کتاب رموز حمزه(۴)-مجله جلوه-خرداد۱۳۲۶شماره۱۰(۶صفحه-از۵۲۵تا۵۳۰)
- صبح و شام- مجله دانشنامه-خرداد۱۳۲۶شماره۱(۵صفحه-از۶۳تا۶۷)
- بیداد و هوس- مجله دانشنامه-آبان۱۳۲۶شماره۲ (۸ صفحه-۴۲ تا۴۹)
- انصاف بزرگان ما- مجله جلوه- فروردین -۱۳۲۶شماره۲۰(۵صفحه-از۳۹۶تا۴۰۰)
- جامه سپید در مراسم سوگواری-مجله پشوتن-شماره ۵۵ سال اول
- کتاب صورت شاهان ساسانی-مجله پشوتن-آبان۱۳۲۷شماره۸
- تحقیقات ادبی:لبیبی و اشعار او(۱)-مجله مهر-مرداد۱۳۳۱شماره۸۷(۳صفحه-از۳۱۰تا۳۱۲)
- رودکی و سندبادنامه (شعر)-مجله یغما-مهر ۱۳۳۴شماره۸۷(۵صفحه-۳۲۰تا۳۲۴)
- رودکی و سندبادنامه (شعر)-مجله یغما-سال هشتم-آذر۱۳۳۴شماره۹(پیاپی۸۹)(۴صفحه-از۴۱۳تا۴۱۶)
- رودکی و سندبادنامه (تکمله)-مجله یغماسال نهم تیر۱۳۳۵شماره۴(پیاپی۹۶)(۲صفحه-از۱۵۷تا۱۵۸)
- یادی از دهخدا در اولین سالگرد مرگ استاد-مجله یغما-۱۳۳۶شماره۱۰۵(۴صفحه-از۱۲ تا۱۵)
- بخیل-ظریف-مجله یغما-مرداد ۱۳۳۷شماره۱۲۱(صفحه۲۰۸)
- شاه داعی شیرازی- مجله ایران‌آباد-آبان ۱۳۳۹-شماره ۸
- سفرنامه حاج نجم‌الملک (نجم‌الدوله)-مجله ایران‌آباد-اسفند۱۳۳۹شماره۱۲
- پدید آمد از فرّ او کان زر-مجله آینده-سال هفدهم
- فرهنگ منظومه-مجله یغما- =بهمن ۱۳۴۰شماره۱۶۳(۳صفحه-از۴۹۹تا۵۰۱)
- مرگ مینورسکی-مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران-سال چهاردهم ۱۳۴۶ شماره۵و۶(پیاپی۵۷و۵۸)
- احمد اطمعه-(دربارهٔ مجمع‌الفرس، فرهنگ سُروری) مجله یغما-مرداد۱۳۴۶-شماره۵(پیاپی۲۲۹)(۴صفحه-از۲۴۸تا۲۵۱)
- بیم سجود/تقدیم به روان پاک استاد مرحوم علی اکبر دهخدا-مجله یغما-شهریور ۱۳۴۶-شماره۲۳۰(۱صفحه-از۳۱۷تا۳۱۷)
- زندگی سلطان جلال‌الدین خوارزمشاه-مجله آموزش و پرورش (تعلیم و تربیت)-۱۳۴۶ شماره۱۹۷و۱۹۸(۳صفحه-از۱۰۱تا۱۰۳)
- نقش نام آدم و حوا-مجله یغما-فروردین۱۳۴۷شماره۲۳۵(تکرار شماره)(ص۳۲)
- دربارهٔ سال درگذشت سعدی-مجله وحید-اردیبهشت۱۳۵۰شماره۸۹(۵صفحه-از۱۹۰تا۱۹۴)
- لطیفه- مجله یغما ۱۳۵۰شماره۳(پیاپی۲۷۳)(ص۱۶۲)
- حاصل مسابقه (شعر)-مجله وحید-دی ۱۳۵۰شماره۹۷(۴صفحه-از۱۴۳۲تا۱۴۳۵)
- هم‌شکل حاکم - دزد و بینوا-مجله وحید-فروردین ۱۳۵۱شماره۱۰۰(۱صفحه-ص۱۰)
- کفش طلحک (اشعار)-مجله وحید-خرداد ۱۳۵۱شماره۱۰۲(۲صفحه-از۲۶۳تا۲۶۴)
- رودکی… آن تیره چشم شاعر روشن بین-مجله نگین-مرداد۱۳۵۲شماره۹۹(۳صفحه از۶۴تا۶۶)
- مقدمه یک نسخه (دربارهٔ جمع‌آوری مقالات عباس آشتیانی است)-مجله یغما-۱۳۵۳ شماره یک (پیاپی۳۰۷)(۳صفحه-از۱۷تا۱۹)
- بسحاق اطعمه-احمد اطعمه-مجله یغما-آبان۱۳۵۴شماره۳۲۶(۲صفحه-از۴۹۶تا۴۹۷)
- سر حق (اشعار)-مجله یغما-خرداد۱۳۵۵شماره۳۳۳(۱صفحه-از۱۶۵تا۱۶۵)
- دربارهٔ تصحیح شاهنامه-نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد مجله جستارهای ادبی-سال دوازدهم- تابستان۱۳۵۵(شماره ۴۶ ISC (۱۱صفحه-از۳۲۰تا۳۳۰)
- خوانندگان و ما-مجله هنر و مردم-دی۱۳۵۵شماره۱۷۱(۲صفحه-از۹۱تا۹۲)
- کنج-مجله یغما-اسفند۱۳۵۶شماره۱۲(پیاپی۳۵۴)(۵صفحه-از۷۴۱تا۷۴۵)
- احتجاجات و سؤالات و توضیحات-مجله یغما-اردیبهشت۱۳۵۷شماره۳۵۶(۴صفحه-از۱۲۲تا۱۲۵)
- احتجاجات و سؤالات و توضیحات-مجله یغما-مهر ۱۳۵۷شماره۳۶۱(۳صفحه-از۴۴۲تا۴۴۴)
- پرواز-مجله یغما-بهمن۱۳۵۷شماره۳۶۵(۲صفحه-از۶۵۳ تا۶۵۴)
- سیزده ره صد هزار-مجله یغما-بهمن۱۳۵۷شماره۳۶۵(۲صفحه-از۶۹۵تا۶۹۶)
- امثال و حکم دهخدا-مجله آینده سال پنجم پاییز۱۳۵۸شماره۷و۸و۹
- نامه دخو قزوینی و دخو گیلانی-مجله آینده-سال ششم-مهر و آبان۱۳۵۹شماره۷و۸
- سابقه کتاب لغت در فارسی و منظومه جامع‌اللغات-مجله آینده-سال هفتم فروردین و اردیبهشت ۱۳۶۰شماره۱و۲
- حسین‌قلی‌خانی-مجله آینده-سال هشتم آذر۱۳۶۱شماره۹
- اصالت ابیاتی از شاهنامه فردوسی که در نسخه‌های قدیم نیست-مجله جستارهای ادبی- پاییز و زمستان ۱۳۶۹شماره‌های۹۰و۹۱ ISC (۱۷صفحه-از۳۶۷تا۳۸۳)
- یاد و یادبودها: وسواس و دقت علمی عباس اقبال-مجله کلک-بهمن و اسفند ۱۳۶۹شماره۱۱و۱۲(۵صفحه-از۳۳۲تا۳۳۶)
- مزاری از خاندان برهانان قزوین در چین و کتیبه آن-مجله وقف میراث جاویدان-بهار ۱۳۷۳-شماره۵(۴صفحه-از۹۴تا۹۷)
- عالم ربانی حاج ملاعبدالوهاب قزوینی (اولین متولی موقوفات مسجدالنبی قزوین)-مجله وقف میراث جاویدان-تابستان ۱۳۷۳شماره۶(۹صفحه-از۳۶تا۴۴)
- چند سند وقفی مربوط به قزوین-مجله وقف میراث جاویدان-پاییز و زمستان۱۳۷۴ شماره۱۱و۱۲(۱۲صفحه-از۷۰تا۸۱)
- چوگان-مجله نامه فرهنگستان ۳/۲-پاییز۱۳۷۵شماره(۷ ۴)ISC (از ص۱۲۶تا۱۲۹)
- نامه رسیده-مجله اطلاعات سیاسی-اقتصادی- خرداد و تیر۱۳۷۶شماره۱۱۷و۱۱۸(از۱۷۷تا۱۷۷)
- نامه‌ها-نویسنده: مایل هروی-با همکاری فروغ نجیب و جلال متینی-مجله نامه فرهنگستان- تابستان ۱۳۷۶(شماره ۱۰ ۶)ISC(از صفحه۱۹۱تا۱۹۶)
- هر دم ازین کاروان همسفران می‌روند-مجله بخارا-آذر۱۳۷۷شماره۳(۴صفحه-از۴۵۶تا۴۵۹)
- سید و خندان، چگونه «سید خندان» شد؟ -مجله بخارا- -مهر۱۳۷۸شماره۸ (۳صفحه-۳۶۵تا۳۶۷)
- وقف نامه دو قنات صدرآباد و کاظم‌آباد و دکان‌های پیرامون باغ نظامیه تهران-مجله وقف میراث جاویدان-زمستان۱۳۷۸-شماره۲۸(۸صفحه-از۲۹تا۳۶)
- مجلس شورای کبرای دولتی (مقالات)-نقد و بررسی کتاب فرزان(۱۰)-بخارا-فروردین۱۳۷۹شماره۱۱(۱۳صفحه-از ۳۰۶تا۳۱۸)
- وین، دیر، دین-مجله نامه فرهنگستان-تابستان۱۳۷۹(شماره۱۵ ISC (۸(صفحه۸۸-تا۹۵)
- وصفی از کاخ‌های صاحبقرانیه-مجله نامه انجمن-بهار۱۳۸۰شماره۱(۵صفحه-از۶۶تا۷۰)
- سفرنامه حکمت(۱)-مجله نامه انجمن-پاییز ۱۳۸۰شماره ۳(۲۳صفحه -از۱۰۵تا۱۲۷)
- سفرنامه حکمت(۲)-مجله نامه انجمن-زمستان ۱۳۸۰شماره۴(۱۸صفحه-از۶۹تا۸۶)
- شاهنامه پژوهی و تدوین شاهنامه- مجله فرهنگ اصفهان-۱۳۸۰-ویژه همایش شاهنامه پژوهی
- اشعار فردوسی در خردنامه و مواضع آن‌ها در شاهنامه-مجله نامه انجمن-بهار۱۳۸۱ - شماره۵(۱۵صفحه-از۴تا۱۸)
- نامه‌ها- مجله نامه فرهنگستان-تابستان۱۳۸۲-شماره(۱۵۲۱)ISC -صفحه۲۹۶تا۳۱۰)
- نقد و رد افسانه‌ها دربارهٔ فردوسی و شاهنامه-مجله نامه انجمن-بهار۱۳۸۳ شماره۱۳(۱۷صفحه-از۵۴تا۷۰)
- سردر عالی قاپوی قزوین یا آیینه عبرت-مجله نامه انجمن-تابستان ۱۳۸۳ شماره۱۴(۱۳ صفحه-از ۱۳۹تا۱۵۱)
- موقوفات انیس الدوله- مجله وقف میراث جاویدان-تابستان ۱۳۸۴ - شماره ۵۰ (۱۴ صفحه - از ۲۰ تا ۳۳)
- کتابچه املاک وقفی و خالصه و اربابی ایران-مجله وقف میراث جاویدان-زمستان ۱۳۸۵شماره۵۶(۸صفحه-از۲۵تا۳۲)
- جستار: سرنگون، سرنگونسار، نگونسار، نگوسار-مجله گزارش میراث-مهر-دی۱۳۹۰ شماره‌های۴۷و۴۸(۶صفحه-از۵تا۱۰)
- دربارهٔ نامه ابوالفضل خطیبی-مجله گزارش میراث-بهمن و اسفند۱۳۹۰شماره ۴۹(۲صفحه-از۵۰تا۵۱)
- جستار: طرف بستن، طرف بربستن، طرف برداشتن- مجله گزارش میراث-بهمن و اسفند ۱۳۹۰شماره۴۹(۵صفحه-از۴تا۸)
- هیچ نهادی دلسوز قواعد زبان فارسی نیست (مصاحبه)-مجله گزارش میراث-تیر۱۳۹۱ دوره دوم-ضمیمه شماره۲(ص۸۵)
- یادداشت‌هایی دربارهٔ برنامه‌های رادیو و تلویزیون-مجله گزارش میراث-دوره دوم، سال ششم، شمارهٔ سوم و چهارم، مرداد ـ آبان‌ماه ۱۳۹۱(ص۱۲۰و۱۲۱)[۲۹][۳۰]
آثار منتشر شده در دهه ۲۰[ویرایش متنی]
- دیوان منوچهری-اثر منوچهری دامغانی-به کوشش محمد دبیر سیاقی(۱۳۲۶)-چاپخانه پاکت‌چی
آثار منتشر شده در دهه ۳۰[ویرایش متنی]
- تذکرةالملوک - ترجمه مسعود رجب‌نیا - سازمان اداری حکومت صفوی به کوشش محمد دبیرسیاقی (۱۳۳۲) بی نا- چاپ دوم ۱۳۶۸ انتشارات امیرکبیر
- ترجمان القرآن-اثر علی بن محمد جرجانی-فارسی عربی-به کوشش سیدمحمد دبیرسیاقی(۱۳۳۳)
- دیوان فرّخی- اثر حکیمفرخی سیستانی-به کوشش محمد دبیرسیاقی(۱۳۳۵)-شرکت نسبی حاج محمدحسین اقبال و شرکاء
- فرهنگ آنندراج در هفت جلد به کوشش محمد دبیرسیاقی فرهنگ جامع فارسی (۱۳۳۵)-تجدید چاپ در سال (۱۳۶۳)
- زراتشت‌نامه اثر زرتشت بهرام پژدو شاعر قرن هفتم قمری- به کوشش محمد دبیرسیاقی(۱۳۳۶) کتابخانه طهوری
- جامع‌التواریخ - ت‍واری‍خ آل‌ب‍وی‍ه و آل‌س‍ام‍ان - با مقدمه و حواشی و فهارس به کوشش محمد دبیرسیاقی (۱۳۳۸)- کتابفروشی ف‍روغ‍ی
- مجمع‌الفرس سُروری کاشانی- اثر محمدقاسم بن حاجی محمدکاشانی- کتاب فرهنگ لغت در سه جلد - به کوشش سیدمحمد دبیرسیاقی (۱۳۳۸)
- کلیات شاه داعی شیرازی - دو جلد - به کوشش سید محمد دبیرسیاقی (۱۳۳۹)
آثار منتشر شده در دهه ۴۰[ویرایش متنی]
- سفرنامه خوزستان-اثر عبدالغفار نجم‌الملک(عبدالغفار نجم‌الدوله)- به کوشش محمد دبیرسیاقی(۱۳۴۱)-چاپخانه علمی
- دیوان دقیقی(دقیقی و اشعار او)-اثر محمدبن‌احمد دقیقی-گردآورنده محمد دبیرسیاقی(۱۳۴۲)- مؤسسه مطبوعاتی علمی[۳۱]
- مشتی از خروار یا نمونه نثرهای بجامانده فارسی- شرحی در شناساندن هر اثر و نویسندهٔ آن به انضمام شرح لغات و ترکیبات و فهارس نمونهٔ آثار قرن پنجم هجری در سه جلد شامل نمونه نثرهای قرن چهار و پنج و شش ه.ق نویسنده محمد دبیرسیاقی(۱۳۴۵)
- دستور زبان فارسی-(راهنمای آموزشی)-نویسنده محمد دبیرسیاقی(۱۳۴۵)چاپخانه علیاکبر علمی-چاپ چهارم (۱۳۴۸)انتشارات زوار
- تاریخ ایران عباس اقبال آشتیانی، با حواشی و تجدیدنظر و فهرست‌ها به کوشش محمد دبیرسیاقی(۱۳۴۶)
- گزیدهٔ تاریخ بیهقی-نوشته ابوالفضل محمدبن‌حسین بیهقی-به کوشش محمد دبیرسیاقی-(۱۳۴۸)-انتشارات کتاب‌های جیبی-چاپ چهارم ۱۳۶۳ انتشارات امیرکبیر
- کشف‌الابیات شاهنامه فردوسی جلد نخست(۱۳۴۸)و جلد دوم(۱۳۵۰)انتشارات انجمن آثار و مفاخر فرهنگی-(۱۳۷۸)نشر مدبر[۳۲]
آثار منتشر شده در دهه ۵۰[ویرایش متنی]
- پیشاهنگان شعر فارسی (۱۳۵۱) - چاپ دوم ۱۳۵۶ انتشارات امیرکبیر
- فهرست الفبایی لغات فارسی با معادل عربی به ضمیمه (۱۳۵۴)
- گنج بازیافته-اثر محمد دبیرسیاقی- ج. ۱، شامل احوال و اشعار لبیبی، ابوشکور بلخی، دقیقی، ابوحنیفه اسکافی، غضائری رازی، ابوالطیب مصعبی-(۱۳۵۴)-نشر اشرفی
- گزیدهٔ امثال و حکم دهخدا (۱۳۵۷) - چاپ چهارم (۱۳۶۶) نشر قطره
- مقالات دهخدا(۱) - (چرند پرند، مجمع‌الامثال دخو، هذیان‌های من و یاداشت‌های پراکنده) - نوشته علامه علی اکبر دهخدا - به کوشش محمد دبیرسیاقی - چاپ نخست (۱۳۵۸)
- خاطراتی از دهخدا و از زبان دهخدا (۱۳۵۹)
آثار منتشر شده در دهه ۶۰[ویرایش متنی]
- شروع تألیف لغت‌نامهٔ فارسی حرف آ، دیوان دهخدا (۱۳۶۰)
- شاهنامه حکیم ابوالقاسم فردوسی به کوشش سیدمحمد دبیرسیاقی ۵ جلد-انتشارات علی اکبر علمی- چاپ سوم خرداد ۱۳۶۱
- مخلص‌اللغات اثر حسن خطیب کرمانی - به اهتمام محمد دبیرسیاقی و غلامحسین یوسفی - وزارت فرهنگ و آموزش عالی انتشارات علمی و فرهنگی چاپ نخست (۱۳۶۱)
- غیاث‌اللغات اثر غیاث الدین محمد رامپوری - فرهنگ غیاث اللغات و فرهنگ چراغ هدایت به کوشش منصور ثروت - تصحیح و تحقیق سید محمد دبیرسیاقی-(۱۳۶۲)چاپ نخست انتشارات امیرکبیر
- دیوان عنصری-اثر عنصری بلخی به‌کوشش محمد دبیرسیاقی(۱۳۶۳)-کتابخانه سنایی
- مقالات دهخدا(۲) چاپ نخست (چرند و پرند، مجمع‌الامثال دخو، هذیان‌های من، یادداشت‌های پراکنده)- نوشته علامه علی اکبر دهخدا- به کوشش محمد دبیرسیاقی(۱۳۶۴)
- لغتنامه فارسی(۱۳۶۵) - انتشارات دانشگاه تهران
- نمونه‌های نظم و نثر فارسی - با همکاری حسین بحرالعلومی و فرزام‌پور (۱۳۶۵)
- لغتنامه فارسی- بخش ا، آ، آیینه هوش - نویسنده سید محمد دبیرسیاقی -
بررسی‌کنندگان: سید جعفر شهیدی – سعید نجفی اسدالهی – حسن احمدی گیوی – داریوش آشوری – عباس دیوشلی – رسول شایسته – حسن انوری – یداله شکری انتشارات دانشگاه تهران - چاپ نخست آبان ۱۳۶۵
- گزیده امثال و حکم- اثر علامه علی اکبر دهخدا - به کوشش سید محمد دبیرسیاقی-انتشارات تیراژه - چاپ چهارم بهار ۱۳۶۶
- دیوان دهخدا - به کوشش سید محمد دبیرسیاقی - انتشارات تیراژه - چاپ چهارم ۱۳۶۶(با تجدید نظر)- چاپ ششم (۱۳۷۷) تیراژه
- سفرنامه مکه - نوشته حاج مهدیقلی هدایت (مخبر السلطنه) - به کوشش سید محمد دبیرسیاقی - انتشارات تیراژه - چاپ نخست ۱۳۶۸
- داستان بهرام چوبینه - به کوشش سید محمد دبیرسیاقی-انتشارات مهتاب، سعدی و بوستان - چاپ نخست(۱۳۶۹)
- رگِ رگی از آبِ شیرین و آبِ شور - مجموعه اشعار محمد دبیرسیاقی - چاپ نخست (۱۳۶۹)
- سفرنامه ناصرخسرو قبادیانی مروزی - با حواشی و تعلیقات و فهارس اعلام تاریخی و جغرافیایی و لغات - به کوشش سید محمد دبیرسیاقی -انتشارات زوار - چاپ سوم زمستان ۱۳۶۹-چاپ دهم ۱۳۸۹
- مجموعهٔ مقالات عباس اقبال آشتیانی - گردآوری و تدوین- بخش نخست (۱۳۶۹) انتشارات دنیای کتاب - انتشارات انجمن آثار و مفاخر فرهنگی (۱۳۸۱) ۵ جلد
آثار منتشر شده در دهه ۷۰[ویرایش متنی]
- ره‌آورد سفر - گزیده سفرنامه ناصرخسرو - تصحیح و توضیح سید محمد دبیرسیاقی -انتشارات سخن - چاپ نخست پاییز ۱۳۷۰
- زندگینامه فردوسی و سرگذشت شاهنامه به انضمام داستان کک کوهزاد و بخشی از برزونامه - به کوشش سید محمد دبیرسیاقی - انتشارات علمی- چاپ نخست ۱۳۷۰
- داستان‌های چینی و داستان‌های امثال چینی - گردآوری و ترجمه جان خون‌نین و لئو بائوزین - به کوشش سید محمد دبیرسیاقی - انتشارات آرا- چاپ نخست پاییز (۱۳۷۱)
- گفتارهای آموزنده و دلاویز(گزیده مقالات معاصران) - گردآورنده سید محمد دبیرسیاقی - شرکت انتشارات علمی و فرهنگی - چاپ نخست ۱۳۷۴
- معانی و بیان - تقریرات استاد بدیع الزمان فروزانفر- گردآورنده سید محمد دبیرسیاقی - چاپ نخست (۱۳۷۵)
- الادیان - در شرح ادیان و مذاهب جاهلی و اسلامی-نویسنده ابوالمعالی محمد الحسینی العلوی- به کوشش سید محمد دبیرسیاقی - تصحیح عباس اقبال آشتیانی و محمدتقی دانش‌پژوه - انتشارات روزنه-چاپ نخست بهار ۱۳۷۶شرکت انتشارات علمی و فرهنگی
- دیوان لغات الترک -ترجمه و تنظیم و ترتیب الفبایی سید محمد دبیرسیاقی- انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی - تهران - چاپ نخست ۱۳۷۵[۳۳]
- پنجاه لطیفه از عبید زاکانی قزوینی - به ضمیمه گلچینی از سروده‌های دبیرسیاقی(۱۳۷۷)
- پادشاهی خسروپرویز - داستان‌های نامورنامه باستان (۲۵) - (۱۳۷۹) - نشر قطره
- ره‌آورد حکمت - دوره دو جلدی - شرح مسافرت‌ها و سفرنامه‌های میرزا علی اصغر خان حکمت شیرازی (بخش نخست)-به کوشش سید محمد دبیرسیاقی - انتشارات انجمن آثار و مفاخر فرهنگی- چاپ نخست (۱۳۷۹)
- گلچینی از دیوان ناجی قزوینی-اثر باقرناجی قزوینی (قرن ۱۳)-به کوشش محمد دبیرسیاقی-(۱۳۷۹)نشر حدیث امروز
آثار منتشر شده در دهه ۸۰[ویرایش متنی]
- کتابچهٔ سرشماری شهر قزوین بر مبنای تعلیمات نوین - جلد اول دوره ۱۲۸۱ تا ۱۳۲۰ - نویسندگان محمد دبیرسیاقی و ابراهیم صفاری(۱۳۸۰) - نشر حدیث امروز
- برگردان روایت گونه شاهنامه فردوسی به نثر (۱۳۸۰) نشر قطره
- تاریخچه فرهنگ و مدارس سرزمین قزوین بر مبنای تعلیمات نوین-جلد اول:دوره ۱۲۸۱ تا ۱۳۲۰-(۱۳۸۰)- نشر حدیث امروز
- سیر تاریخی بنای شهر قزوین(از آغاز تا سال ۱۳۲۰ هجری شمسی با فهرست و نقشه‌ها و تصاویر)-تالیف محمد دبیرسیاقی (۱۳۸۱)-سازمان میراث فرهنگی کشور (پژوهشگاه)، اداره کل میراث فرهنگی استان قزوین
- ره‌آغاز حکمت -دو جلد-یادداشت‌ها و شرح زندگانی علی‌اصغر حکمت(۱۳۸۳)انتشارات خجسته
- تقریرات استاد بدیع‌الزمان فروزانفر در شعبه زبان و ادبیات فارسی دانشکده ادبیات دانشگاه تهران (۱۳۲۰تا ۱۳۲۲ شمسی) دربارهٔ تاریخ ادبیات ایران - ۱۳۸۵ انتشارات خجسته[۳۴][۳۵][۳۶][۳۷][۳۸][۳۹][۴۰][۴۱]
- کلمات قصار و ابیات آبدار-تألیف حبیب‌اله قاجار- با مقدمه و اهتمام سید محمد دبیرسیاقی-چاپ نخست ۱۳۸۸ انتشارات حدیث امروز
- سبدی پر میوه، انبانی پر دانه و طبقی پر صیفی نوشته محمد دبیرسیاقی(۱۳۸۸)و(۱۳۹۰)
- آغوشی پر ریحان، دامنی پر گل- اثر محمد دبیرسیاقی(۱۳۹۰)
