نقددرلغت نامه دهخدا
پنجشنبه, ۲۳ شهریور ۱۳۹۶، ۰۴:۴۲ ق.ظ
نقد
لغت‌نامه دهخدا
نقد. [ ن َ ] (ع ص ، اِ) آن چه در حال داده شود. خلاف نسیه . (منتهی الارب ) (آنندراج ) (ناظم الاطباء). مال حاضر. (دهار). پول حاضر و آماده . پیشدست . وجه حاضر. قیمت حاضر. (ناظم الاطباء). مقابل نسیه . (اقرب الموارد) (متن اللغة). حاضر معجل . (متن اللغة). دستادست . پیشادست . دستی . خلاف نسیه و وعده و حواله . (یادداشت مؤلف ) :
از او رسید به تو نقد صدهزار درم
ز بنده بودن او چون کشید شاید یال .
گوید به نسیه نقد ندهد هر که نیک است اخترش
با زرق نفروشد تنش در دام خویش آرد سرش .
به نسیه مده نقد اگر چند نیز
به خرما بود وعده و نقد خار.
در این سال بود که نرخ ها عزیز شد گندم به دویست درم نقد شد و جو به صد و هشتاد درم . (تاریخ سیستان ).
باری تعالی گفت وعداﷲ، و وعده به اتفاق اصل وضع خلاف نقد باشد.(نقض ص 287).
چمن حکایت اردی بهشت می گوید
نه عاقل است که نسیه خریدو نقد بهشت .
|| سیم و زر مسکوک . (غیاث اللغات ). درهم . (اقرب الموارد). درم تمام وزن جید. (منتهی الارب ) (آنندراج ) (ناظم الاطباء) (از اقرب الموارد) (از متن اللغة). ج ، نقود :
نقدی نداده چرخ که حالی دغل نشد
نردی نباخت چرخ که آخر دغا نکرد.
بس کردم ازین سخن که چندان
نقدی به عیار برنیامد.
دیده که نقدهای اولوالعزم ده یکی است
آموخته ز مکتب حق علم کیمیا.
چون رفت آن نقد سیمین باز در سنگ
ز نقد سیم شد دست جهان تنگ .
ز آنجا که پرده پوشی خلق کریم تست
بر نقد ما ببخش که قلبی است کم عیار.
نقدها را بود آیا که عیاری گیرند
تا همه صومعه داران پی کاری گیرند.
|| پول . وجه . فلوس . مقابل جنس . (یادداشت مؤلف ) :
هم از آن کیسه دهش نقد که او دادت
نقد او باید بردنت به بازارش .
سخت بد گشت نقدها، مستان
درم از کس مگر به سخت مکاس .
امروز به غم فزونترم از دی
و امسال به نقد کمتر از پارم .
نقدی که قدر بخشد چه قلب و چه رایج
لفظی که قضا راند چه سلب و چه ایجاب .
شبانگه چو نقدش نیامد به دست
ز دلتنگی آمد به کنجی نشست .
مجلس وعظ چون کلبه ٔ بزاز است آنجا تا نقدی نبری بضاعتی نستانی . (گلستان سعدی ).
بهشت آن ستاند که طاعت برد
کرا نقد باید بضاعت برد.
نقد خود را به دست کس مسپار
که پشیمان شوی در آخر کار.
|| حاضر. (مهذب الاسماء). حاضر. عاجل .آهن . (یادداشت مؤلف ) : اما میترسیدم که از شهوت برخاستن و لذت نقد را پشت پای زدن کاری دشواراست . (کلیله و دمنه ).
این یک دم نقد را غنیمت می دان
از رفته میندیش و ز آینده مترس .
زآنکه صوفی در دم نقد است مست
لاجرم از کفر و ایمان برترست .
روز بازار جوانی چند روزی بیش نیست
نقد را باش ای پسر کآفت بود تأخیر را.
گفته ای بر سر آنم که بگیرم دستت
نقد را باش که من می روم از دست امروز.
|| مال موجود. (یادداشت مؤلف ). موجودی . سرمایه ٔ حاضر و موجود :
ز این گرانمایه نقد کیسه ٔ عمر
حاصل الا زیان نمی یابم .
زر ندارم ولیک جان نقد است
شو بها برنِه و شکر برکش .
|| عین . نض . ناض . تنخواه . (یادداشت مؤلف ) :
چو نقدی را دو کس باشد خریدار
بهای نقد بیش آید پدیدار.
|| مجازاً، دل و ذات . (غیاث اللغات ). || پسین . (آنندراج ). || پسر. (غیاث اللغات ) :
بس است این دو صاحبقران را همین
که این نقد آن است و آن جد این .
|| خرده گیری . نکته گیری . سخن سنجی . (یادداشت مؤلف ) :
هنگام مدح او دل مدحت کنان او
از بیم نقد او بهراسد ز شاعری .
|| (اِمص ) به گزینی . (یادداشت مؤلف ). || سیم گزینی . سره گری . (یادداشت مؤلف ). || نکوهش . (یادداشت مؤلف ). || (مص ) آماده کردن . || دادن . (غیاث اللغات ) (از منتهی الارب ) (از آنندراج ). به کسی دادن دراهم را.(از ناظم الاطباء). قیمت چیزی را نقد و فوری به کسی دادن . (از اقرب الموارد). پول نقد و فوری دادن . (از متن اللغة). فی الحال دادن دراهم را. (از ناظم الاطباء). قیمت چیزی را نقد و فوری به کسی دادن . (از اقرب الموارد) (یادداشت مؤلف ). || سره کردن درم و دینار. (غیاث اللغات ). سره کردن درم و جز آن . (ازمنتهی الارب ) (آنندراج ). سره کردن سیم . (دهار). نظر کردن در درم ها و جز آنها و خوب و بد آنها را از هم جدا کردن . (از ناظم الاطباء). جدا کردن درم های سره از ناسره . (ناظم الاطباء) (از متن اللغة). جدا کردن درم ها را و نظر کردن در درم ها تا سره از ناسره شناخته شود. (از اقرب الموارد). || بهین چیزی برگزیدن . (از آنندراج ) (تاج المصادر بیهقی ) (زوزنی ). || آشکار کردن عیب کلام را. (از اقرب الموارد).نظر کردن در شعر و سخن و تمیز دادن خوب آن از بدش . (از متن اللغة). || انگشت خلانیدن در چهار مغز. (آنندراج ). انگشت خلانیدن در گردو. (ناظم الاطباء) (از اقرب الموارد). || منقار زدن مرغ دردام . (آنندراج ). نوک زدن مرغ در دام . (از ناظم الاطباء) (از متن اللغة). || گزیدن مار. (آنندراج ) (از ناظم الاطباء) (از متن اللغة). || نگاه ربودن به سوی چیزی . (آنندراج ). نگاه خود را به سوی چیزی ربودن . (ناظم الاطباء).
- به نقد ؛ نقداً. فعلاً. هم اکنون . الحال . فی الحال . (یادداشت مؤلف ) :
جو زرین چه سنجدت که به نقد
قرص خورشید در ترازوی تست .
به نقد امشب چو با هم سازگاریم
نظر بر نسیه ٔ فردا چه داریم .
ما و شما را به نقد بیخودئی درخور است
زآنکه نگنجد در او هستی ما وشما.
بدان امید که کاری برآید آن مسکین
به نقد از همه کاری برآید اول کار.
اگر گوئی غم دل با کسی گوی
که از رویش به نقد آسوده گردی .
دامن او به دست من روز قیامت اوفتد
عمر به نقد می رود در سرگفتگوی او.
کسان عتاب کنندم که ترک عشق بگوی
به نقد اگر نکشد عشقم این سخن بکشد.
- نقد ایام ؛ سرمایه ٔ عمر. سرمایه ٔ هستی . مهلت زندگی :
یک امروز است ما را نقد ایام
بر او هم اعتمادی نیست تا شام .
یک امروز است ما را نقد ایام
مرا کی صبر فردای تو باشد.
- نقد بدیهه :
بدین سکه آورد نقد بدیهه
شد از کیمیای سخن سحرگستر.
- نقد برنائی ؛ سرمایه ٔ جوانی :
نقد برنائیت دانم مانده نیست
تات گویم نقد برنائی فرست .
- نقد جان ؛ کنایه از جان است که روح باشد. (برهان قاطع) (آنندراج ) :
ساقیان نیز از پی یک بوس خشک
با زر تر نقد جان زر خواستند.
نثار خاک رهت نقد جان من هر چند
که نیست نقد روان را برِ تو مقداری .
- || زر و سیم سره ٔرایج را نیز گفته اند. (برهان قاطع) (آنندراج ). بدین معنی نقد روان درست است نه نقد جان .
- نقد جوانی ؛ نقد برنائی :
از سر نقد جوانی چه طرف بربستیم
کز بن کیسه ٔ او سود دگر بربندیم .
زری که نقد جوانی است گم شد از کف عمر
درین سراچه ٔ خاکی که دل خرابم از او.
- نقد چهل سالگی :
طبع که با عقل به دلالگی است
منتظر نقد چهل سالگی است .
- نقد حال :
بشنوید ای دوستان این داستان
خود حقیقت نقد حال ماست آن .
نقد حال خویش را گر پی بریم
هم ز دنیا هم ز عقبی برخوریم .
- نقد حضور :
یک ذره غم تو خوشتر آید
از نقد حضور غمگساران .
- نقد خلاص :
تادویدند و از خزانه ٔ خاص
آوریدند نقدهای خلاص .
- نقد روان ؛ زر و سیم رایج . (برهان قاطع). نقد رایج . (آنندراج ) :
نثارخاک رهت نقد جان من هرچند
که نیست نقد روان را بر تو مقداری .
عشاق تو بر نقد روان کیسه ندوزند
زر لکه ٔ سیمی است کف اهل کرم را.
- || نقد جان . کنایه از جان . (برهان قاطع). رجوع به شاهد قبلی شود.
- نقد سره ؛ سکه ٔ بی غل و غش . درم و دینار بی تقلب :
نقد سره ست عمر و جهان قلب بد، مده
نقد سره به قلب که ناید ترا سره .
نقدی سره از آن صره برداشتند.(کلیله و دمنه ).
دین سره نقدی است به شیطان مده
یاره ٔ فغفور به سگبان مده .
- نقد شاهانه :
دگر نقد شاهانه آنجا نیافت
ستوران رها کرد و آنجا شتافت .
- نقد شش روز ؛ نقد شش روزه :
نقد شش روز از خزانه ی ْ هفت گردون برده ام
گر چه در نقب افکنی چل شب گران آورده ام .
- نقد شش روزه ؛ کنایه از دنیا و ما فیهاست . (آنندراج ) (برهان قاطع). کنایه از دنیاست . انجمن آرا).
- نقد صفا :
بزرگان که نقد صفا داشتند
چنین خرقه زیر قبا داشتند.
- نقد صوفی :
نقد صوفی نه همه صافی بی غش باشد
ای بسا خرقه که مستوجب آتش باشد.
- نقد عراقی ؛ دینار عراقی ؛ زر عراقی :
چرا گشتی درین بیغوله پابست
چنین نقد عراقی بر کف دست .
- نقد علی بیگ ؛ فلان هم نقد علی بیگ نیست ؛ یعنی به محض اینکه شما بگوئید یا قاضی حکم دهد او نمی پردازد و اشکال ها در کار ایجاد می کند. (یادداشت مؤلف ). به کنایه کسی را نقد علی بیگ گویند که خوش پرداخت و خوشدست و آماده ٔ انجام دادن حکمی یا پرداختن و ادای قرضی یا جریمه ای نباشد.
- نقد عمر :
نقد عمر تو بُرد خاقانی
دهر نوکیسه ٔ کهن بازار.
به اعتماد وفا نقد عمر صرف مکن
که عن قریب تو بی زر شوی و او بیزار.
برانداختم نقد عمر عزیز
به دست از نکوئی نیاورده چیز.
- نقد کیسه ؛ : تا نقد کیسه ٔ همت همه درباخت . (گلستان سعدی ).
- نقد وصال :
طمع به نقد وصال تو حدما نبود
حوالتم به لب لعل همچو شکر کن .
- امثال :
امروز نقد فردا نسیه .
امید را به زر نقد نتوان خرید .
سرکه ٔ نقد به از حلوای نسیه است .
سیلی نقد به از حلوای نسیه است .
معامله ٔ نقد بوی مشک می دهد.
ندهد نقد را به نسیه کسی .
نقد دید خندید .
نقد را باش .
نقد را به نسیه مده .
نقد را عشق است .
نقد را مده نسیه را بگیر، یا بچسب .
نقدی ز هزار نسیه بهتر باشد .
