جمعه, ۱ دی ۱۳۹۶، ۰۲:۳۷ ب.ظ
شب یَلدا یا شب چلّه یکی از کهن‌ترین جشنهای ایرانی است.[۱] در این جشن، طی شدن بلندترین شب سال و به دنبال آن بلندتر شدن طول روزها در نیم‌کرهٔ شمالی، که مصادف با انقلاب زمستانی است، گرامی داشته می‌شود.
یک نشان‌واره طراحی شده برای شب یلدا
یلدا به زمان بین غروب آفتاب از ۳۰ آذر (آخرین روز پاییز) تا طلوع آفتاب در اول ماه دی (نخستین روز زمستان) گفته می‌شود. خانواده‌های ایرانی در شب یلدا، معمولاً شامی فاخر و همچنین انواع میوه‌ها و رایج‌تر از همه هندوانه و انار را مهیا و دور هم سرو می‌کنند. پس از سرو تنقلات، قصه‌گویی بزرگان خانواده برای دیگر اعضای فامیل و همچنین فال‌گیری با دیوان حافظ رایج است.
ریشهٔ نام و دیگر واژه‌ها
«یلدا» برگرفته از واژهٔ سریانی ܝܠܕܐ به‌معنای زایش است[۲] و شب چله هم که مترادف شب یلداست از آن روست که چهل روز اول زمستان را «چله بزرگ» و بیست روز بعد از آن را «چله کوچک» نامیده‌اند.[۳] ابوریحان بیرونی از این جشن با نام «میلاد اکبر» نام برده و منظور از آن را «میلاد خورشید» دانسته‌است.[۴] در آثارالباقیه بیرونی، از روز اول دی ماه، با عنوان «خور» نیز یاد شده‌است. در قانون مسعودی نسخهٔ موزه بریتانیا در لندن، «خُره روز» ثبت شده، اگرچه در برخی منابع دیگر «خرم روز» نامیده شده‌است.[۵]
چلّه، دو موقعیت گاه‌شمار در طول یک سال خورشیدی با کارکردهای فرهنگ عامه،
یکی در آغاز تابستان (تیرماه) و دیگری در آغاز زمستان (دی‌ماه)، هریک
متشکل از دو بخش بزرگ (چهل روز) و کوچک (بیست روز) است. واژهٔ چلّه برگرفته
از چهل[۶] و مخفف «چهله» و صرفاً نشان‌دهندهٔ گذشت یک دورهٔ زمانی معین (و نه الزاماً چهل روزه) است.[۷]
پیشینه
«شب یلدا» که به عنوان یکی از شب‌های مقدس در ایران باستان مطرح بوده
به‌صورت رسمی در تقویم ایرانیان باستان از سال ۵۰۲ قبل از میلاد در زمان
داریوش یکم به تقویم رسمی ایرانیان باستان راه یافت.[۱]
چله و جشن‌هایی که در این شب برگزار می‌شود، یک سنت باستانی است. مردم
روزگاران دور و گذشته، که کشاورزی، بنیان زندگی آنان را تشکیل می‌داد و در
طول سال با سپری شدن فصل‌ها و تضادهای طبیعی خوی داشتند، بر اثر تجربه و
گذشت زمان توانستند کارها و فعالیت‌های خود را با گردش خورشید و تغییر فصول
و بلندی و کوتاهی روز و شب و جهت و حرکت و قرار ستارگان تنظیم کنند.
آنان ملاحظه می‌کردند که در بعضی ایام و فصول روزها بسیار بلند
می‌شود و در نتیجه در آن روزها، از روشنی و نور خورشید بیشتر می‌توانستند
استفاده کنند. این اعتقاد پدید آمد که نور و روشنایی و تابش خورشید نماد نیک و موافق بوده و با تاریکی و ظلمت شب در نبرد و کشمکشند. مردم دوران باستان و از جمله اقوام آریایی، از هند و ایرانی - هند و اروپایی،
دریافتند که کوتاه‌ترین روزها، آخرین روز پاییز و شب اول زمستان است و
بلافاصله پس از آن روزها به تدریج بلندتر و شب‌ها کوتاهتر می‌شوند، از همین
رو آنرا شب زایش خورشید (مهر) نامیده و آنرا آغاز سال قرار دادند کریسمس
مسیحیان نیز ریشه در همین اعتقاد دارد [۲]
.[۸]
در دوران کهن فرهنگ اوستایی،
سال با فصل سرد شروع می‌شد و در اوستا، واژه «سَرِدَ» (Sareda) یا «سردَ»
(Saredha) که مفهوم «سال» را افاده می‌کند، خود به معنای «سرد» است و این
به معنی بشارت پیروزی اورمزد بر اهریمن و روشنی بر تاریکی است.[۹]
در برهان قاطع ذیل واژه «یلدا» چنین آمده‌است:[۵]
یلدا، شب اول زمستان و شب آخر پاییز است که اول جَدی و آخر قوس
باشد و آن درازترین شب‌هاست در تمام سال و در آن شب یا نزدیک به آن شب،
آفتاب به برج جدی تحویل می‌کند و گویند آن شب به‌غایت شوم و نامبارک
می‌باشد و بعضی گفته‌اند شب یلدا یازدهم جدی است.
تاریکی نماینده اهریمن بود و چون در طولانی‌ترین شب سال، تاریکی اهریمنی
بیشتر می‌پاید، این شب برای ایرانیان نحس بود و چون فرا می‌رسید، آتش
می‌افروختند تا تاریکی و عاملان اهریمنی و شیطانی نابود شده و بگریزند،
مردم گرد هم جمع شده و شب را با خوردن، نوشیدن، شادی و پایکوبی و گفتگو به
سر می‌آوردند و خوانی ویژه می‌گستردند، هرآنچه میوه تازه فصل که نگاهداری
شده بود و میوه‌های خشک در سفره می‌نهادند. سفره شب یلدا، «میَزد» Myazd
نام داشت و شامل میوه‌های تر و خشک، نیز آجیل یا به اصطلاح زرتشتیان،
«لُرک» Lork که از لوازم این جشن و ولیمه بود، به افتخار و ویژگی «اورمزد» و
«مهر» یا خورشید برگزار می‌شد.[۱۰] در آیین‌های ایران باستان
برای هر مراسم جشن و سرور آیینی، خوانی می‌گستردند که بر آن افزون بر آلات
و ادوات نیایش، مانند آتشدان، عطردان، بخوردان، برسم و غیره، برآورده‌ها و
فراورده‌های خوردنی فصل و خوراک‌های گوناگون، خوراک مقدس مانند «می‌زد»
نیز نهاده می‌شد.
شب یلدا را شب میلاد خدای خورشید، عدالت، پیمان و جنگ هم می‌دانند. دربارهٔ آن دو روایت عمده رایج است. اول آنکه در این شب مهر، میترا یا آن‌چنان‌که در اوستا
و نوشته‌های پادشاهان هخامنشی آمده، میثره (Mithra) به جهان بازمی‌گردد.
او که از ایزدان باستانی هند و ایرانی است ساعات روز را طولانی کرده و در
نتیجه برتری خورشید پدیدار می‌شود.[۳]
آئین مهرپرستی یا آئین مهر برپایه پرستش میترا در دوران پیش از آئین زرتشت شکل گرفته‌است و در اروپا به آئین میتراییسم هم گفته می‌شود.
بعضی پژوهشگران هم بر این باورند که در شب یلدا، پیامبری زاده
می‌شود: «در سال ۵۱ پادشاهی اشکانیان که مصادف است با سال ۱۹۶ میلادی،
پیامبری در شب یلدا زاده می‌شود. او را دو دولفین از آب بیرون می‌آورند، چه آنکه براساس آئین مهر، آب از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده‌است.»[۳]
در هر دو روایت، شب یلدا شب تولد مهر است و این بازمانده از آداب
مهری است که در شرق مدیترانه به‌طور وسیعی رایج بوده و آثارش از جمله در
معابد مهری باقیمانده در پالمیرا در اردن فعلی دیده می‌شود.[۳]
شباهت یلدا با جشنهای دیگر اقوام
جشن انقلاب زمستانی در بین دیگر اقوام باستان نیز رایج بوده‌است. در روم باستان و همزمان با ترویج مسیحیت، پرستش سول اینویکتوس (خورشید شکست ناپذیر) ایزد پاگان رومی بسیار شایع بود و رومیان میلاد او را در زمان انقلاب زمستانی جشن می‌گرفتند. سول اینویکتوس در آیین میتراییسم رومی نیز نقشی ویژه داشت و حتی میتراس (معادل یونانی میترا ایزد باستان ایرانی) لقب خورشید شکست ناپذیر را داشت.
محققان معتقدند که مسیحیت غربی چارچوب اصلی خود را که به این دین پایداری و شکل بخشیده به مذاهب پیش از مسیحیت روم باستان از جمله میتراییسم مدیون است و برای نمونه تقویم کلیساها، بسیاری از بقایای مراسم و جشنهای پیش از مسیحیت بخصوص کریسمس را در خود نگاه داشته‌است و کریسمس به عنوان آمیزه‌ای از جشنهای ساتورنالیا و زایش میترا در روم باستان در زمان قرن چهارم میلادی با رسمی شدن آیین مسیحیت و به فرمان کنستانتین به عنوان زادروز رسمی مسیح در نظر گرفته شد.[۱۱] هنگام توسعهٔ آیین‌های رازوری در اروپا و سرزمین‌های تحت فرمانروایی امپراتوری روم و پیش از پذیرفتن آیین مسیحیت، رومیان هر ساله در روز ۱۷ دسامبر در جشنی به نام ساتورنالیا به سیاره کیوان (ساترن)، ایزد باستانی زراعت، احترام می‌نهادند. این جشن تا هفت روز ادامه می‌یافت و انقلاب زمستانی را شامل می‌شد. از آنجا که رومیان از گاهشماری یولیانی در محاسبات خود استفاده می‌کردند روز انقلاب زمستانی به جای ۲۱ یا ۲۲ دسامبر حدوداً در ۲۵ دسامبر واقع می‌شد.[۱۲] [نیازمند منبع]
فرانتس کومون، باستان‌شناس بلژیکی و بنیان‌گذار میتراپژوهی مدرن و دیگر میتراپژوهان همفکر او مفاهیم آیین میتراییسم روم را کاملاً برگرفته از آیین مزدیسنا و ایزد ایرانی میترا
(مهر) می‌دانند اما این ایده از دهه ۱۹۷۰ میلادی به بعد به شدت مورد نقد و
بازبینی قرار گرفته‌است و اکنون به یکی از مسائل بسیار مجادله برانگیز در
زمینه پژوهش ادیان در دنیای روم و یونان باستان تبدیل شده‌است.[۱۳][۱۴]
جشن تولد میترا تنها آئینی نیست که به مسیحیت راه پیدا کرده‌است. میان
سنتهای مسیحیان و آئین میتراییسم شباهت‌های زیادی وجود دارد. امروزه تمام
مسیحیانی که تولد عیسی مسیح را جشن می‌گیرند هنوز هم در روز جشن شومینه و
شمع‌هایشان را روشن نگاه می‌دارند، درخت کریسمس
را با چراغهای کوچک نورانی تزئین می‌کنند، شب زنده داری می‌کنند و غذاهای
مخصوص و ویژه می‌خورند؛ به دید و بازدید یکدیگر می‌روند و این مناسبت را در
کنار دوستان و اقوامشان جشن می‌گیرند؛ درست نظیر همان سنتی که ایرانیان
باستان در شب یلدا برگزار می‌کردند. کریسمس و یلدا تنها نمونه‌ای از بسیاری
از باورها، آداب و رسوم، نمادها، داستان‌ها و افسانه‌های مشترکی هستند که
مردم ملل مختلف و مذاهب مختلف را به هم پیوند. . می‌زنند.
آیین‌های یلدا در نقاط مختلف ایران
خراسان
کف زنی یا بیخ زنی در شب چله در زیبد.
در ادبیات خراسان واژه یلدا به‌کار برده نشده بلکه در تمام ادوار تاریخی
تا آنجا که اسناد شفاهی و مکتوب وجود دارد شب چله یا چله نشینی بکار رفته.
در این شب طولانی آیین‌ها و مراسم‌های خاصی وجود داشته که شاید در سایر
مناطق ایران کمتر مرسوم بوده‌است به آن شب چراغانی یا شب چراغ می‌گفتند. از
آنجا که هر میهمانی برای رفتن به شب نشینی، چراغی را همراه خود می‌برده و
به دلیل فراوانی چراغ‌ها عبارت چهل چراغ که نشانه کثرت است بکار می‌بردند.
انار و هندوانه در اکثر مناطق رایج بوده‌است اما در خراسان بیشتر لبو یا چغندر پخته، شلغم پخته و پختیک (لبوی خشک شده) و شربت و شیرینی «کف» مرسوم بوده‌است.[۱۶]
[۳]
شیرینی کف (بیخ) شب چله زیبد
تهیه شیرینی کف یا کف زنی یکی از آیین‌های شب چله در منطقه جغرافیایی قهستان و خراسان قدیم است.
کف یک نوع شیرینی یا شربت سنتی است. یکی از آیین‌های ویژه شب چله در استان خراسان رضوی و خراسان جنوبی
برگزاری مراسم «کف زدن» است. در این مراسم ریشه گیاهی به نام چوبک را که
در این دیار به «بیخ» مشهور است، در آب خیسانده و پس از چند بار جوشاندن،
در ظرف بزرگ سفالی به نام «تغار» می‌ریزند. مردان و جوانان فامیل با
دسته‌ای از چوب‌های نازک درخت انار به نام «دسته گز» مایع مزبور را برای
ساعتها هم می‌زنند تا به صورت کف سفت درآید و این کار باید در محیط سرد
صورت گیرد تا مایع مزبور کف و سپس سفت شود خشک شده آن مانند گز اصفهان
می‌شود.
کف آماده شده در پایان با مخلوط کردن شیره شکر آماده خوردن شده و پس از
تزیین با مغز گردو و پسته برای پذیرایی مهمانان برده می‌شود. در این میان
گروهی از جوانان قبل از شیرین کردن کف‌ها مجاز هستند با پرتاب آن به سوی
همدیگر و مالیدن کف به سر و صورت یکدیگر شادی و نشاط را به جمع مهمانان
می‌افزایند.
یکی از سنتهای مهم برگزاری مراسم عروسی ذر ایام جشنهای چله بوده‌است که
سه روز طول می‌کشیده‌است مراسم سرحمومی در شب چله از آن جمله بوده‌است.
سرحمومی مراسمی است که داماد در حمام عمومی مردانه و عروس در حمام زنانه طی
مراسم با شکوهی به حمام می‌بردند و با رقص و پایکوبی و چوب بازی مراسم حنا
بندان بعد از شستن و کیسه کشی داماد انجام می‌دادند و در مراسم حنا بندان
آواز امشب حنا می‌بندیم… بر دست و پا می‌بندیم … را بصورت گروهی
می‌خواندند؛ و درپایان لباس نو بر عروس و داماد و اقوام نزدیک آنها
می‌پوشانند که این مراسم گاهی تا سحر طول می‌کشید و مقدمه مراسم عروسی است
که در بعد از ظهر روز بعد برگزار می. افراد دعوت شده در صحن حمام جمع
می‌شدند اما جوانان و افراد غیر مدعو تا پایان مراسم در بیرون از حمام جمع
می شدندو شوخی و بازی سیاه بازی و انتر بازی درمی‌آوردند.
بردن هدایا و خمچه برای عروس
هدیه دادن داماد برای نامزدش نیز یک امر اجباری بوده‌است در این شب به
داماد این امتیاز بزرگ داده می‌شد که با بردن هدیه برای نامزدش بتواند شب
در خانه بااو در یک اتاق و دوتایی بخوابد. داماد تا قبل از شب زفاف فقط در
مناسبتهای خاص و از جمله شب چله مجاز به خوابیدن با نامزدش بوده‌است که به
آن نامزد بازی می‌گفتند. در شهرهای خراسان خواندن شاهنامهٔ فردوسی در این شب مرسوم است.
یکی دیگر از جشنهای ایرانی چله تموز است که عکس چله زمستان است و آن طولانی‌ترین روز سال است که هنوز هم در خراسان جنوبی گرامی داشته می‌شود.
اصفهان
شب یلدا (شب چله) در شهرستان دهاقان
اصفهان:
مانند سایر مناطق ایران فامیل و بستگان به خانهٔ پدر بزرگها یا مادر بزرگها
می‌روند و دور هم پای کرسی جمع می‌شوند. صاحب خانه هم با آجیل و میوه از
مهمانها پذیرائی می‌کند آنها تا پاسی از شب و گاهی تا نزدیک صبح می‌نشینند،
شاهنامه می‌خوانند و فال حافظ می‌گیرند. بزرگترها داستان یا خاطره نقل
می‌کنند. تازه دامادها با هدیه یا خوانچه به خانه عروس می‌روند.
آجیل شب یلدا، کشمش، گردو، بادام، قیسی، برگه زردآلو یا برگه گلابی، جوزقند
و انجیر و خرما است. میوه شب یلدا هم انار، هندوانه، سیب، گلابی انباری
(سیبری) است. همچنین نوشیدنی شب یلدا بطور معمول چای و شربت و چنانچه برف
باشد مخلوط برف و شیره انگور هستند. غذای شب چله (یلدا) چنانچه مقدور باشد
پلو ماهی و در غیر اینصورت یکی از غذاهای محلی:مانند کوفته، گندی، دلمه،
چرب و شیرین یا غیره است.
آذربایجان (شرقی و غربی)
در خطهٔ شمال و آذربایجان رسم بر این است که در این شب خوانچه‌ای تزیین شده به خانهٔ تازه‌عروس یا نامزد خانواده بفرستند. مردم آذربایجان
در سینی خود هندوانه‌ها را تزئین می‌کنند و شال‌های قرمزی را اطرافش
می‌گذارند. درحالی که مردم شمال یک ماهی بزرگ را تزئین می‌کنند و به خانهٔ
عروس می‌برند.
کردستان
در کردستان نیز مانند سایر مناطق کوهستانی ایران این آیین تاریخ کهنی دارد که به همان نام قدیمیش «شو چله» خوانده می‌شود و در شهر سنندج مرکز استان کردستان از قدیم اکثر خانه‌ها غذای دلمه و نان سنگک برای پذیرایی از مهمانها آماده می‌کنند و این به صورت سنتی در این شهر تبدیل شده‌است.
بوشهر
مردم استان بوشهر نیز همچون دیگر ایرانی‌ها، این آیین کهن را با رفتن به خانه بزرگترها می‌گذرانند. هندوانه در شب یلدا در بوشهر کاربرد زیادی دارد.
دشت گرگان
در استان گلستان شب یلدا بسیار با اهمیت و گرامی داشته می‌شود. در این
شب همه مردم به خانه پدر بزرگها و مادر بزرگها رفته و ضمن دورهم‌نشینی
پیرامون کرسی و خواندن فال حافظ و فردوسی خوانی و نَقل اندازی (داستانهای
شفاهی) به خوردن تنقلات و میوه‌جات خصوصاً میوه‌های باغی و جنگلی از قبیل
هندوانه، انار، لیمو و پرتقال، ولیک و کندس و شیرینی‌هایی مانند مَت و
کَسمَک می‌پردازند و با خوردن و نوشیدن
و شنیدن صحبتها و داستانهای بزرگترها، شب را به صبح می‌رسانند و معتقدند
که صبح بعد از یلدا روز پیروزی خورشید بر سیاهی و تاریکی‌ها است.
فارس
سفرهٔ مردم شیراز مثل سفرهٔ نوروز رنگین است. مرکبات و هندوانه برای سرد مزاج‌ها و خرما و رنگینک برای گرم مزاج‌ها موجود است. حافظخوانی
جزو جدانشدنی مراسم این شب برای شیرازی‌هاست. البته خواندن حافظ در این شب
نه تنها در شیراز مرسوم است، بلکه رسم کلی چله‌نشینان شده‌است.
همدان
همدانی‌ها فالی می‌گیرند با نام فال سوزن.
در گلپایگان قدیم هم شب یلدا این رسم بود. همه دور تا دور اتاق می‌نشینند و
پیرزنی به‌طور پیاپی شعر می‌خواند. دختر بچه‌ای پس از اتمام هر شعر بر یک
پارچه نبریده و آب ندیده سوزن می‌زند و مهمانها بنا به ترتیبی که
نشسته‌اند شعرهای پیرزن را فال خود می‌دانند. همچنین در مناطق دیگر همدان
تنقلاتی که مناسب با آب و هوای آن منطقه‌است در این شب خورده می‌شود. در تویسرکان و ملایر، گردو و کشمش و مویز نیز خورده می‌شود که از معمول‌ترین خوراکی‌های موجود در این شهرستانهاست. همچنین درآجین میوه و تنقلات برای دختری که نامزد شده ازطرف خانواده داماد برده می‌شود و این از رسوم قدیم به جامانده است.
استان اردبیل
در اردبیل
رسم است که خانواده‌ها شب یلدا دور هم جمع می‌شوند و تا پاسی از شب با هم
شب نشینی می‌کنند. هندوانه، انار، پرتقال، تخمه، ماهی پلو و… از جمله
خوراکی‌هایی است که در استان اردبیل مرسوم هست، ودر شب یلدا برای تازه عروس هندوانه تزئین می‌کنند و به همراه هدایای دیگر از طرف خانواده داماد فرستاده می‌شود.
گیلان
در گیلان
هندوانه را حتماً فراهم می‌کنند و معتقدند که هر کس در شب چله هندوانه
بخورد در تابستان احساس تشنگی نمی‌کند و در زمستان سرما را حس نخواهد کرد. «آوکونوس»
(آو= آب و کونوس = ازگیل) یکی دیگر از خوردنی‌هایی است که در این منطقه در
شب یلدا رواج دارد و به روش خاصی تهیه می‌شود. در فصل پاییز، ازگیل
خام را در خمره می‌ریزند، خمره را پر از آب می‌کنند و کمی نمک هم به آن
می‌افزایند و در خم را می‌بندند و در گوشه‌ای خارج از هوای گرم اتاق
می‌گذارند.
ازگیل سفت و خام، پس از مدتی پخته و آبدار و خوشمزه می‌شود. آوکونوس
در اغلب خانه‌های گیلان تا بهار آینده یافت می‌شود و هر وقت هوس کنند
ازگیل تر و تازه و پخته و رسیده و خوشمزه را از خم بیرون می‌آورند و آن را
با گلپر و نمک در سینه‌کش آفتاب می‌خورند. در گیلان
در خانواده‌هایی که در همان سال پسرشان را داماد یا نامزد کرده‌اند رسم
است که طبقی برای خانواده نوعروس می‌فرستند. در این طبق میوه‌ها و
خوراکی‌ها و تنقلات ویژه شب چله به زیبایی در اطراف آراسته می‌شود و در وسط
طبق هم یک ماهی بزرگ (معمولاً ماهی سفید)
تازه و خام همراه با تزیین سبزیجات قرار می‌گیرد که معتقدند باعث خیر و
برکت و فراوانی روزی زوج جدید و همچنین سلامت و باروری نوعروس می‌گردد.[نیازمند منبع]
خوزستان
مردم خوزستان
تا سحر انتظار می‌کشند تا از قارون افسانه‌ای استقبال کنند. قارون در لباس
هیزم‌شکن برای خانواده‌های فقیر تکه‌های چوب می‌آورد. این چوب‌ها به طلا
تبدیل می‌شوند و برای آن خانواده، ثروت و برکت به همراه می‌آورند.[نیازمند منبع]
به خانه بزرگترها رفته و دور هم جمع شده به شوخی خنده گذرانده، آجیل
هندوانه انار شیرینی و خرما و لبو و اش و شیرینی‌های مختلف از جمله
خوراکی‌های این آیین کهن است.
قزوین
مردم استان قزوین نیز، همچون دیگر هم‌وطنان ایرانی، این آیین کهن را با
رفتن به خانهٔ بزرگترها می‌گذرانند. به عقیدهٔ بزرگترها، آوردن میوه‌های
مختلف خشک و تر و میوه‌های سرخ‌فام، که به «شب‌چره» معروف است، همراه با
خوراکی‌های دیگر شگون دارد و زمستان پربرکتی را نوید می‌دهد. در میهمانی شب
یلدا، که همه دورِ هم جمع می‌شدند، مادربزرگ‌ها نقش محوری داشتند. در
گلپایگان، به‌خصوص در بعضی مواقع که مادربزرگ‌ها در آوردن تنقلات تأخیر
می‌کنند، کوچک‌ترها شعر «هرکه نیارد شب‌چره – انبارشو موش بچره» سر
می‌دهند، تا مادربزرگ در آوردن «شب‌چره» تعجیل کند. در این شب، اغلب مردم
قزوین با خوردن سبزی‌پلو با ماهی‌دودی و سپس هندوانه، انار، انواع تنقلات ازجمله کشمش، گردو، تخمه، آجیل مشکل‌گشا و انجیر خشک، شب‌نشینی خود را به اولین صبح زمستانی گره می‌زنند. به عقیدهٔ مادربزرگ‌های قزوینی، اگر در این شب ننه‌سرما گریه کند، باران می‌بارد؛ اگر پنبه‌های لحاف بیرون بریزد، برف می‌آید؛ و اگر گردنبند مرواریدش پاره شود، تگرگ
می‌آید. یکی دیگر از آداب و رسوم «شب یلدا»، فرستادن «خونچه چله» از سوی
داماد به‌عنوان هدیهٔ زمستانی برای عروس است. در این خونچه، برای عروس
پارچه، جواهر، کله‌قند و هفت نوع میوه مثل گلابی، هندوانه، خربزه، سیب و به با تزئینات خاصی فرستاده می‌شود.
لرستان و لکستان
شب چله در میان مردم مناطق لر و لر نشین دارای آداب و رسوم خاصی است و
به آن «شو اول قاره» می‌گویند. شب نشینی، دید و بازدید اقوام، فال چهل سرو،
فال حافظ، پختن غذاهای خاص این شب، دراز کردن شال یا چادری از پشت بام
همسایه برای دریافت آجیل و میوه از سوی دیگر همسایگان و خواندن اشعاری به
همین منظور از برنامه‌های ویژه شب یلدا در شهرهای مختلف این نواحی است.
در این شب همچنین مردم با استفاده از گندم، شاهدانه، کنجد و گردو، تنقلاتی
خاص تهیه می‌کنند و با جمع شدن افراد خانواده کنار هم از آن استفاده
می‌کنند.
در لرستان شب چله (شو اول قاره) گندم شیره هم می‌خورند که از این
طریق گندم را در شیره می‌خیسانند و زردچوبه و نمک را با آن مخلوط می‌کنند
سپس آن را روی ساج برشته می‌کنند و همراه بادام، گردو، کشمش، سیاه دانه و
کنجد مخلوط می‌کنند.
در لرستان و لکستان شب چله (یلدا=شو اول قاره)، نوجوانان و جوانان
با رفتن به پشت بام همسایه خود و دراز کردن شالی، اشعار زیر را بلند بلند
می‌خوانند و همسایه در شال آنها آجیل، شیرینی و میوه و گندم شاهدانه
می‌گذارد.
«امشب اول قاره، خیر د هونت بواره»
امشب اول یلدا یا اول زمستان است خیر از خانه ات ببارد.
«نون و پنیر و شیره _ کیخا هونت نمیرد»
نان و پنیر و شیره کدخدا (صاحب خانه) خانه ات نمیرد.
«چی به علی کوشک بیاره»
چیزی بده علی کوچک یا بچه ات بیاورد…
صاحب خانه کمی آجیل گندم برشته با میوه و شیرینی در شال بچه‌ها
می‌گذارد و بچه‌ها ضمن بالا کشیدن شال و محتویاتش به عنوان تشکر از صاحب
خانه، تکرار می‌کنند:
«امشب اول قاهره نون و پنیر و شیره کیخا هونت نمیرد»
(امشب اول یلدا یا اول زمستان است نان و پنیر و شیره کدخدا خانه ات نمیرد)
سپس، شال را برمی‌دارند و به روی پشت بامهای دیگر می‌روند و دوباره ترانه فوق را می‌خوانند.[۱۷]
خوراکی‌ها
برای جشن گرفتن میلاد مهر، سفره‌ای پهن می‌شود که به آن سفره یلدا یا چله می‌گویند و با انواع خشکبار، انار دان شده یا هندوانه تزئین می‌شود.[۳] انار و هندوانه جزو مهم‌ترین ملزومات شب یلدا هستند. همچنین آجیل شب یلدا نیز در ایران طرفدار بسیاری دارد.
برای نیاکان ایرانی‌ها که به آئین مهر دلبستگی داشتند، رنگ قرمز
(نماد نور خورشید) گرامی بود. رنگ سرخ انار و هندوانه، و انتخاب سیب قرمز و
سنجد در سفره شب یلدا چه بسا اشاره به همین موضوع است.
شاهنامه خوانی
شاهنامه خوانی از دیگر رسومی ست که از دیرباز در میان ایران مرسوم
بوده‌است و جز جدایی ناپذیر شب یلدا است. در مدارس نیز به مناسبت شب یلدا
مراسمات مختلفی برگزار می‌شود که شاهنامه خوانی، ساخت کاردستی، انشانویسی و
اجرای سرود نیز جزو بخش اصلی سین این برنامه هاست.[۱۸]
فال حافظ
مرسوم است که در این شب بزرگ خانواده تفألی به دیوان حافظ می‌زنند و اهل
ذوق و شاعری، سروده‌های خود را برای دیگران می‌خوانند. در مجموع اینها
آدابی است که از فرهنگ باستانی مهر در میان مردم باقی مانده و هر سال با شب
یلدا نو می‌شود.[۳]
شب چله در حوزه ایران بزرگ
در خراسان بزرگ تا کشمیر شب چله بزرگ مورد تکریم بوده‌است. بخصوص در افغانستان، بخش‌هایی از پاکستان و شمال هند و کشمیر به شب یلدا شب چله کلان (تلفظ به انگلیسیchillai kalan)
می‌گویند. بخصوص در میان تاجیکان شب چله کلان (بزرگ) با آیین‌هایی همراه
است. این آیین‌ها شباهت زیادی به آیین‌های شب چله ایرانی دارد.
در مزار شریف، همه ساله با نزدیک شدن به آخرین و طولانی‌ترین شب از فصل پاییز که چله بزرگ نام دارد، مردم فرهنگ دوست ولایت بلخ در شمال افغانستان با آداب و رسوم خاص خود به استقبال این شب می‌روند.[۱۹]
ثبت میراث فرهنگی و معنوی یونسکو
جمهوری آذربایجان در پی آن است تا یلدا که یکی از آئین‌های باستانی و ملی ایران با قدمتی ۸ هزار ساله است را با نام خود ثبت کند.[۲۰]
نگارخانه
نشان‌واره طراحی شده غیر رسمی برای شب یلدا
جستارهای وابسته
پانویس
طبیب‌زاده. یلدا. ۱۳۸۴. ۹.
مرادی غیاث‌آبادی. جشن‌ها و گردهمایی‌ها. ۱۳۸۷. ۴۷.
هاشم رضی، گاهشماری و جشنهای ایران باستان، ص ۵۵۴
(معین، ذیل واژه)
هاشم رضی، گاهشماری و جشنهای ایران باستان، ص ۵۶۰
هاشم رضی، گاهشماری و جشنهای ایران باستان، ص ۵۵۴ و ۵۵۹
Penne Restad, "Christmas," Microsoft® Encarta® Online Encyclopedia 2009
Mithras. By Luther H. Martin. Journal of Biblical Literature, Vol. 106
منابع
یلدا آئینی به قدمت تاریخ [۴] نامه سال ۲۰۰۷ بنیاد میراث پاسارگاد به یونسکو برای ثبت یلدا در میراث معنوی جهانی [۵] شب چله در آذربایجان ایران [۶]طبیب‌زاده، محمود. «یلدا». حافظ (تهران)، ش. ۲۲ (دی ۱۳۸۴).همنشین بهار: شبِ یَلدا و انقلابِ زمستانی آیین‌های یَلدا یا شب چلّه بلندترین شب سال. مجله دریای پارس [۷]
-
-
مرادی غیاث‌آبادی، رضا. راهنمای زمانِ جشن‌ها و گردهمایی‌های ملی ایران باستان. تهران: نوید شیراز، ۱۳۸۷. شابک ۹۶۴-۳۵۸-۴۶۵-۸.
مهر، فرهنگ. دیدی نو از دینی کهن.
رضی، هاشم. گاهشماری و جشنهای ایران باستان
جلد چهارم فرهنگ معین - امیرکبیر تهران ۱۳۶۲
مجله آفتاب، شمارهٔ پنجم، سال اول
تاریخ و مراسم شب یلدا در ایران از دید نویسنده عرب دکتر احمد موسی، مجله هسپرس مراکش 1394 [۸]
پیوند به بیرون
 |
مجموعه‌ای از گفتاوردهای مربوط به شب یلدا در ویکی‌گفتاورد موجود است. |
آیین‌های یَلدا یا شب چلّه. مجله دریای پارس آذر ۱۳۹۲ [۹]
یلدا میراث کهن [۱۰]
