هرروزیک غزل ازافظ به روایت گنجور

غزل شمارهٔ ۲۴

 

حافظ » غزلیات

 

مطلب طاعت و پیمان و صلاح از من مست

که به پیمانه کشی شهره شدم روز الست

من همان دم که وضو ساختم از چشمه عشق

چارتکبیر زدم یک سره بر هر چه که هست

می بده تا دهمت آگهی از سر قضا

که به روی که شدم عاشق و از بوی که مست

کمر کوه کم است از کمر مور این جا

ناامید از در رحمت مشو ای باده پرست

به جز آن نرگس مستانه که چشمش مرساد

زیر این طارم فیروزه کسی خوش ننشست

جان فدای دهنش باد که در باغ نظر

چمن آرای جهان خوشتر از این غنچه نبست

حافظ از دولت عشق تو سلیمانی شد

یعنی از وصل تواش نیست به جز باد به دست

 

00:00

-01:43

• غزل شمارهٔ ۲۴ به خوانش سهیل قاسمی

  می‌خواهید شما بخوانید؟ اینجا را ببینید.
  می‌خواهید خوانش را دریافت کنید؟ اینجا و اینجا را ببینید.

 

غزل شمارهٔ ۲۵ »

« غزل شمارهٔ ۲۳

با دو بار کلیک بر روی هر واژه می‌توانید معنای آن را در لغت‌نامهٔ دهخدا جستجو کنید.

شماره‌گذاری ابیات | وزن: فعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلن (رمل مثمن مخبون محذوف) | شعرهای مشابه (وزن و قافیه) | منبع اولیه: ویکی‌درج | ارسال به فیس‌بوک

این شعر را چه کسی در کدام آهنگ خوانده است؟

برای معرفی آهنگهایی که در متن آنها از این شعر استفاده شده است اینجا کلیک کنید.

حاشیه‌ها

تا به حال ۳۳ حاشیه برای این شعر نوشته شده است. برای نوشتن حاشیه اینجا کلیک کنید.

حمیدرضا نوشته:

این نوشته ممکن است در درک بهتر معنی بیت پنجم این غزل کمکتان کند.

شادان کیوان نوشته:

در بیت دوم این غزل به واژهُ ” چار تکبیر ” بر میخوریم که کنایه از نماز میت است که در مذهب تسنن چهار تکبیر دارد و معنای بیت این میشود که شاعر پس از آنکه به عشق ناب دست یافته و از آن چشمهُ زلال سیراب شده است، هر چیز دیگری از چشم او فرو افتاده و همچون میتی که بر او نماز میگزارند و بخاکش میسپارند، خواجه هم هر چیز دیگری بجز عشق را فرو نهاده و فراموش کرده است.
در بیت ماقبل آخر “باغ نظر” علاوه بر جهان هستی که در اینجا معنی میدهد، نام باغ مشهوری است که در شیراز بوده و گویا هنوز هم باقیست یا لااقل نامش هنوز زنده است.
در مورد بیت تخلص مطلب و سئوالی دارم که امیدوارم دوستان نظر دهند و آن اینکه در مصرع اول خواجه خود را از دولت عشق یار، چون سلیمان میبیند (که قاعدتا باید همراه باشد با آن همه جلال و فر و شکوه) . اما در مصرع دوم این سلیمانی شدن را “جز باد بدست بودن” چیز دیگری معنا نمیکند. البته میدانیم که سلیمان بر باد هم حکم میرانده است و این مصرع اشاره ای باین مطلب دارد اما مفهوم باد بدست بودن، آنهم با تأکید “جز” ، چیز دیگری است که با شکوه سلیمانی منافات دارد. این تناقض بین تین دو مصرع را چگونه باید تأویل نمود؟

سیدمصطفی نوشته:

آیا صحیح کلمه مرساد ، مرصاد نیست ؟

مصطفی علزاده نوشته:

نه آقای سید مصطفی مرساد به معنی “خدا کند نرسد” یک فعل دعایی است مثل مبارک باد

arash نوشته:

عموما در ادبیات کلاسیک همه راهها به “عشق” ختم میشه!وشعراوعرفابقیه مسایل رو بیهوده و بی نتیجه می دونن.وکمال مطلق رو رسیدن به “دولت عشق”معنی میکنن.درحالیکه توضیح وتعریف جامعی از عشق ب دست نمیدن! آیاکسی به این تعریف وتوضیح دست یافته؟
لطفا از گفتن مطالب کلیشه ای مانند:تعریف انواع عشق،مادی وروحانی-عشق به خداو…. خودداری فرمایید!
باتشکر

قاسم ف نوشته:

شاعر افتخار می کند که لا اقل باد را در دست دارد که بوی یار می آورد وخبر عشق وهجران را به یار میرساند دیگر اینکه سلیمان از قدرت وشکوه باد را به هرجا مامور میکرده اما شاعر آنقدر درمانده است که فقط باد به اوسرمی زند می بینیم که درپس این شباهت تضادی نهفته است

ع.کبیر نوشته:

من همان دم که دلم را به تو دادم دیدم، سر و جان و دل و دین رفت زدست… همین

ستاره نوشته:

درود
باد بدست داشتن :کنایه از هیچ نداشتن و بهره نبردن از چیزی
امروزه هم کاربرد دارد مثلا میگوییم همش بادو هواست یعنی چیزی نیست
مفهوم مصراع : حافظ از وصل تو هیچ عایدش نمی شود.

ستاره نوشته:

توضیح کاملتر اینکه :
باد در دست داشتن در ظاهر برای سلیمان و حافظ یکی است
اما به کنایه وطنز در معنی به دو شکل بیان شده
حافظ به زبان طنز میگویید که او و سلیمان ظاهرا باد در دست هستند اما سلیمان باد در دستش اسیر بود یا باد به فرمان او بود
اما برای حافظ باد در دست داشتن به معنی چیزی نداشتن و بی بهره بودن از وصال است !

ستاره نوشته:

سلیمانی شد:
مانند سلیمان شد

کامران نوشته:

سلام
برای سوالی که آقای شادان کیوان مطرح کرده در رابطه با این که در مصرع اول خواجه خود را از دولت عشق یار، چون سلیمان میبیند (که قاعدتا باید همراه باشد با آن همه جلال و فر و شکوه) اما در مصرع دوم این سلیمانی شدن را “جز باد بدست بودن” چیز دیگری معنا نمیکند. البته میدانیم که سلیمان بر باد هم حکم میرانده است و این مصرع اشاره ای باین مطلب دارد اما مفهوم باد بدست بودن، آنهم با تأکید “جز” ، چیز دیگری است که با شکوه سلیمانی منافات دارد. این تناقض بین تین دو مصرع را چگونه باید تأویل نمود؟
.
.
این بیت از حافظ من رو یاد این شعر مولانا انداخت
چون‌که مال و مُلک را از دل براند
زآن سلیمان خویش جز مسکین نخواند
کوزهْ سربسته اندر آب زفت
از دل پرباد، فوق آب رفت
باد درویش چو در باطن بود
بر سر آب جهان ساکن بود
گرچه جمله این جهان مُلک وی است
مُلک، در چشم دل او لاشی است
به نظر میرسه با توجه بیت دوم که میگه : چار تکبیر زدم بر هرچه که هست یعنی از همه چیز گذشتم و همه ی رنگ های تعلق را با وضو گرفتن در چشمه ی عشق پاک کردم دیگه چیزی در دستم ندارم جز باد
و در اینجا با توجه به سخن حضرت مولانا از دل پاک شده از همه چیز ، سالک مثل سلیمان شده و بر همه چیز سروری داره.
امیدوارم توضیح خوبی باشه و منظورم رو رسونده باشم

دکتر ترابی نوشته:

در بیت تخلص، خواجه از دولت عشق سلیمانی شد ( یای وحدت) که از وصل تو نصیبی نبرد
همانگونه که سلیمان.
شکوه آصفی و اسب باد و منطق طیر
به باد رفت و از آن خواجه هیچ ترف نبست

احمد نوشته:

کیوان عزیز….. بسیار ساده است این بیت
حافظ از دولت عشق تو سلیمانی شد
یعنی از وصل تواش نیست بجز باد بدست

یعنی همین که از وصل تو، باد بوی تو را با خود برای کسی می آورد، همین برای سلیمان شدن او کافیست
و با توجه به اینکه ۱/سلیمان را حاکم باد میدانسته اند ۲/دولت سلیمان دولت بسیار محتشمی بوده و ۳/در عین حال باد به دست داشتن ضرب المثلی حاکی از هیچ نصیب کسی شدن است، ۱/تلمیح ظریف ۲/پیچیدگی نغز و ۳/استفاده از صنعت ضرب المثل در این بیت نهفته است که خب میشود گفت، حافظ است دیگر!

روفیا نوشته:

در پاسخ به کیوان گرامی
حافظ پاسخ شما را جای دیگری داده است .
گره به باد مزن گرچه بر مراد رود
که این سخن به مثل مور با سلیمان گفت
چکیده دو بیت این است که هر چند از دولت وصل تو چون سلیمان حاکم بر باد شدم ولی باد خودش نشانه تغییر و ناپایداری است و باید این را دانست که همه چیز در رهگذر باد است .

شمس الحق نوشته:

روفیای گرامی
سخنانت مرا به وجد می آورد ، درود بر تو باد !

روفیا نوشته:

خوشحالم اقای شمس الحق گرامی

دلنشین شد سخنم تا تو قبولش کردی
اری اری سخن عشق نشانی دارد

ف نوشته:

مرساد:از چشم بد دور باد

مهدی نوشته:

این غزل احتمالا در پس خرده گیری هایی بوده که اهل شریعت بوی میگرفتند و در بیت نخست استدلال قرانی که در ایات ۱۷۲ تا ۱۷۴ سوره اعراف در قران بیان شده را اشاره میکندو در حقیقت بیان میکند که اگر میبینید که من به شریعت شما پایبندی ندارم و اهل طاعت و عبادت نیستم بر این دلیل است که در روز الست که خدا از ما پیش از زندگی پیمان وفاداری گرفته پیمان شکستم گویا از پیش از تولد راه ما از هم جدا گشته هست

محدث نوشته:

مهدی جان، با عرض معذرت باید خدمتتان عرض کنم که تحلیلتان خیلی نچسب است. زبان حافظ عرفانی است و نباید بر ظاهر حمل شود. لطفا سعی کنید مبانی عرفان اصیلی که حافظ در خیل عارفان راستین است را فرا بگیرید و بعد اظهار نظر بفرمایید.

محدث نوشته:

“خلط مبحث” نزد عاقلان کاری بس ناپسند است. حافظ سخن از فقه نمی گوید که احکام فقهی را در شعرهای عرفانی اش وارد کنیم. تکبیر چهارتایی که مال سنی هاست و در نماز میت ۴ تکبیر می گویند ربطی به مباحث عرفانی حافظ ندارد. باید با هر کس به زبان خودش سخن گفت و منظور حافظ از چهار تکبیر، قاعدتا چیزی در پیرامون مباحث “تروک اربعه” است که عارفان جز خدا همه چیز را ترک می گویند. تکبیر گفتن هم نشانه ی بدرود گفتن و بی توجهی است.

مجتبی خراسانی نوشته:

بسم الله الرحمن الرحیم
معشوق مطلقی را حمد و ستایش سزاست جلَّ جَلالُه که تمام موجودات عاشق مقیَّد اویند.
اما بعد، سبحان الله دراز دستی این کوته آستینان بین!
محرم خلوتخانۀ راز و محقق شیراز، خواجه حافظ قدس سره می فرماید:
من همان دم که وضو ساختم از چشمۀ عشق/چارتکبیر زدم یکسره بر هر چه که هست
در زدن چارتکبیر راز و رمزی است، در خبر آمده است، به دستور وجود مقدس خاتم الانبیاء(ص) بر جنازۀ مردی که منافق بود، به جای پنج تکبیر، چهار تکبیر زدند و این مبنا نیز در فقه شیعی لحاظ گردیده است.
چون سالک الی الله و عارف بالله دنیا و تعنّیات و تعلقات دنیوی را مظهر اَتَمِّ نفاق و دو رنگی می بیند لذا بر جنازۀ این تعنیات و تعلقات چارتکبیر می زند. جنابش فریاد می زند که:
من همان دم که وضو ساختم از چشمۀ عشق/چار تکبیر زدم یکسره بر هر چه که هست
در حالی که می توانست بگوید: پنج تکبیر زدم یکسره بر هر چه که هست، تا از طعن و دقّ مخالفان در امان باشد! به هر تقدیر، در اصالت کاربرد چارتکبیر در آثار عرفانی تردیدی وجود ندارد و فلسفۀ آن را هم می توان در خبر مذکور جستجو کرد.
بمنّه و کرمه

ناشناس نوشته:

بر کلاه فقر می باید سه ترک
ترک دنیا ، ترک عقبی ، ترک ترک

سودابه نوشته:

آقای فرید
در آینه ی حافظ
رنجش های شخصی و سطحی انگاری
همراه با تفسیر یاوه پندارتان را به حلقوم عموم واریز ننمایید

غبار نوشته:

حافظ که می فرماید: “چارتکبیر زدم یک سره بر هر چه که هست” منظورش چار تکبیر نماز میت نیست تا مثلا گفته شود او فلان مذهب را داشته که در نماز میت چار تکبیر می گویند.
چار تکبیر، کنایه از ترک و دوری از چیزی است. صائب که در شیعه بودنش شکی نیست هم چار تکبیر را به کار برده:

هر دم از ماتم برگی نتوان آه کشید
چار تکبیر بر این نخل خزان دیده زدیم
چنانکه ملا محسن فیض کاشانی:

کبریای حرم حسن تو چون روی نمود
چار تکبیر زدیم از همه بیزار شدیم

زهرا نوشته:

مصرع “کمر کوه کم است از کمر مور این جا” یعنی چه؟ خوشحال میشم نظرتان را بدانم.

میرذبیح الله تاتار نوشته:

سلام
بدون شک این غزل زیبا وعارفانه حضرت حافظ تشریح همان عقیده راسخ او وتسلیم به حکم وتعین سرنوشت ازلی وایمان صادقانه وخالصانه حافظ است.
در دوبیت اخیر در تعریف معشوق ظاهری خویش می پردازد.
چنانچه حضرت سعدی میفرماید:
به یادگار کسی دامن نسیم صبا
گرفته‌ایم و دریغا که باد در چنگست

دان یئلی نوشته:

به جز آن نرگس مستانه که چشمش مرساد

زیر این طارم فیروزه کسی خوش ننشست
چگونه است که فقط نرگس مستانه میتواند در زیر این طارم فیروزه خوش بنشیند نه دیگران؟

گمنام-۱ نوشته:

دان گرامی،
میشود گفت، تارم فیروزه ابروان وسمه کشیده دلدار اند که بر بالای نرگس مستانه وی ( چشم بدش دور) سایه افکنده اند
و همواره مانا در نهان سراینده

کاوه نوشته:

در تکمیل صحبتهای روفیا باید بگم که معنی بیت تخلص به این صورت است:
حافظ از نیروی عشق تو به قدرت سلیمانی رسید، با این تفاوت که در دست حافظ بجز بادی که در اختیار سلیمان بود، چیزی از نعمتِ وصالِ معشوق باقی نمانده است.

نادی نوشته:

در مورد بیت چهارم شاید با توجه به برده شدن اسم حضرت سلیمان در این غزل، منظور داستان هدیه بردن مورچگان برای سلیمان(ع) است و اینکه خدا از هر کس بنا به استعدادش انتظار دارد و نباید از رحمت الهی ناامید شد.

daavar نوشته:

در مورد چهار تکبیر یکسره بدرود می گوید هر چه هست بدین معنا که او به ورای ذهن میرود توسط عشق از من ذهنی رها میشود و به هیچ و تهیای خالی از همه چیز قدم میگذارد و سکوتی از درون او را در برمیگیرد وذهن خاموش میشود و این ناگهانی اتفاق می افتد و با توجه به علم اعداد که کم وبیش اکثر عرفا مخصوصا آن دوره ها از آن اطلع داشتند و حافظ میدانست که عددچهار را عدد کامل و مقدس است در علم اعدادو برابری میکند با همه اعداد از یک تا ده هرچه هست چون اگر عددهای قبل از خود را جمع کنید میشو د ده یعنی ۱+۲+۳+۴ =۱۰ به همین خاطر میگوید چار .

daavar نوشته:

در مورد دولت عشق که هر کس به آن میرسد از آن دولت چون سلیمانی میشود , اگر بدانیم حافظ منظوراش کدام عشق است به جواب دوم هم میرسیم , و این عشقی که حافظ می گوید عشق حافظ نیست این عشق در همه جا یکی است چه مسلمان چه غیر مسلمان این عشق در حصار کسی یا قومی یا نژادی و یا دین خاص نیست تمامی روشن ضمیران تمامی عارفان به اشراق رسیده از این عشق و از اینجا گفته اند ورای زمان و مکان و یا بهتر بگویم لا مکان و لا زمان که در زبان عرفا به آن ” حال گویند ” یعنی رها شدن از بند و اسارت و زندان ذهن که ما را همیشه در دو فضای ناموجود اسیر خود کرده یا در گذشته یا در آینده و تنها عشق است که ذهن از آن می ترسد وقتی عشق نمد پیدا کند ذهن توان ورود به هم اینجا و هماینک را ندارد قدرت حاکمیت خود را از دست میدهد و شکافی که بین گذشته و حال باز میشود فرد با افتادن به این شکاف از حرکت افقی ذهن در مداری به دور مرگز رها و به مرگز حرکت میکن که اصطلاحا حرکت عمودی گویند و وقتی فردی در زمان زنده حال جاریست دیگر با آینده کاری ندارد یعنی از وصل تواش نیست به جز باد بدست هیچ چیزی نگه نمی دارد برای فردا چرا که فردای هرگز نبوده و نخواهد آمد زندگی فقط نقد را میشناسد و هر زمان بری برای نسیه خواهد گفت امروز نقد فردا نسیه فردا هم بری غیر از این چیزی نخواهی شنید .

رضا نوشته:

مَطلَب طاعت و پیمان و صلاح از من مست
که به پیمانه کشی شهره شدم روز اَلست
غزلی نغزوپُرمایه ی دیگر که بازتاب روشنی از باورها وعقایدِ سرحلقه ی رندان جهان است.
مطلب طاعت: ازمن پرهیزگاری وتقوا توقّع نداشته باش
پیمان وصلاح : وفاداری به احکام شریعت ومصلحت اندیشی
پیمانه کشی: باده نوشی
روزالَست: روز خلقت
خطاب به متشرّعین،زاهدان وعابدان هم روزگار است که ازعشقبازی ورندی ومیخواری حافظ خُرده گرفته ووی راموردِ ملامت قرارمی دادند.
معنی بیت: ازمن انتظار پایبندی به قوانین واحکام شرعی ومصلحت اندیشی نداشته باشید. سرنوشت ِمن ازهمان روز اَزل به باده نوشی ورندی رقم خورده است پس توقّع دیگری ازمن جز رندی نداشته باشید.
بعضی ها با استناد به چنین بیت هایی که حافظ صحبت ازسرنوشت می کند چنین نتیجه می گیرند که حافظ جبری بوده ومبنای اعتقاداتش تسلیم به جبرمحض است. یعنی معتقداست که سرنوشتِ همه ازقبل رقم خورده وتلاش برای فرار ازسرنوشت، همچون آب درهاون کوبیدن بیهوده وبی ثمراست!
امّا حقیقت مطلب این نیست. هرگز برچسبِ جبری گری برحافظی که شورشی وعصیانگراست وجسورانه همه چیزرا به زیرسئوال کشیده وچالش می انگیزد نمی چسبد. هم اوکه قصدِ شکافتن ِ سقفِ فلک ودرانداختن ِ طرحی نو درکلّ ِ هستیست، چگونه می تواند تسلیم جبر بوده باشد؟!
حافظ شاعرتضادهاست وهدفش ازبرجسته کردن تضادها، تولید اندیشه وتفکّراست. اودراینجا روشن است که به شیخ وعابد وواعظ به زبانی طنز وطعنه می فرماید که دست ازسرما بکشید ومارا به حال خویش رهاسازید. ماهمینطوری به دنیا آمده وهمینطوری نیزازدنیا خواهیم رفت. اگر دقّت شود هرجا که حافظ این چنین به اصطلاح به زبان جبرگرایان سخن می گوید مخاطبش زاهد وعابد است که زبانی جز جبر را درک نمی کنند.آنها عبادت وبندگی رافقط درگوشه ای نشستن وسربخاک مالیدن معنی می کنند وعبادت عاشقانه وعشقبازی باخدا را درک نمی کنند،خدمت به خلق ومهرورزی را جزو عبادت وبندگی نمی دانند و معتقدندکه خداخودش هرکس راکه بخواهدهدایت می کندوهرکس رانخواهد درگمراهی وضلالت نگاه می دارد.حافظ نیز درمقابل آنهاست که می فرماید: پس بااین حساب خداوند مارا چنین آفریده وشماراچنان! ازماتوقّع پرهیزگاری وتقوا نداشته باشید .
برو ای زاهد وبردُردکشان خُرده مگیر
که ندادند به ما تُحفه جزاین روز الَست
من همان دَم که وضو ساختم از چشمه ی عشق
چارتکبیر زدم یک سره بر هر چه که هست
چارتکبیر زدن :اشاره به چهارتکبیریست که ازارکان ِ نمازمیّت است. تعدادتکبیرها درفرقه ها ی مختلف سنّی وشیعه دارای اختلاف هست. امّا دراینجا تعداد تکبیرها مدّ ِ نظرشاعرنبوده تا رساننده ی شیعه ویا سنّی بودنِ حافظ باشد.بعضی ها با پرداختن به این نکته داستانها ساخته ونتیجه گیری کرده اند که حافظ به سببِ اینکه چهارتکبیر گفته بنابراین به فلان فرقه گرایش داشته است.! “چارتکبیر زدن” یک اصطلاحیست که حافظ برای تاکیدِ بیشتربرای پشت پازدن به همه چیزبکاربرده است. یعنی چنانکه برمیّت نماز می گذارند وچهارتکبیرنیزمی خوانند وبا اوخداحافظی ِ ابدی می کنند، من نیزبا همه چیز جزعشق خداحافظی ابدی کرده ام. جزعشق همه چیز درنظرگاهِ من مُرده وفاتحه ی آنها راخوانده ونمازمیّت هم گزارده ام.
حالا هرکسی مسلمان ویاغیرمسلمان که این اصطلاح رادرمیان کلام بکاربرده وبرمنظورخویش تاکید کند،آیااین سطحی نگری نیست که نتیجه بگیریم صاحب سخن به فلان فرقه تعلّق دارد!
چارتکبیرزدن یعنی قلم کشیدن ، ازنظرانداختن ومُهر تائید زدن برپایان ومرگ ِ چیزی وترک کردن آن.
معنی بیت: من همان لحظه که ازچشمه ی زلال عشق وضوساختم( آن دم که باعشق آشناشدم واین طریق را انتخاب کردم) عشق دراولویّتِ اصلی اموراتِ من قرارگرفت. درنظرمن همه چیز مرده وفاتحه ی آنها راخوانده ام . تنها چیزی که برای من اهمیّت دارد عشق است.
درنظرگاهِ متشرّعین ِ متعصّب آن دوران که همانندِ فریب خوردگان داعش امروزی ، برداشت های غلط ازقرآن وروایات داشتند کلاً “عشق” اَمری حرام وبه معنای بی بند وباری بوده وعاشقان را تکفیر می کردند! حال تصوّرکنید حافظ درچه آوردگاهِ سختی واردشده ویک تنه به صفوفِ آنها می تازیده است.
اغلبِ غزلیّات حافظ تحتِ تاثیر این نبردِ سنگین ودراین آوردگاه سروده شده است. باورهای حافظ درست نقطه مقابل باورهای متعصّبانه ی خشکه مغزان قراردارد. آنها درآن سوی آوردگاه، درپی کسب جاه ومال ،مردم رافریب داده ومُدام ازآتش دوزخ می ترساندند وباحُقّه بازی به سیاق داعش امروزی که شاهدبودیم قطعاتی ازبهشت را واگذارمی کردند!! ودراین سوی میدان حافظ به تنهایی یا به کمک معدود رندانی پاک باخته، عشق ومحبّت ودلداگی را تبلیغ نموده وسعی می کردند مردم را ازحیله های آنان آگاه سازند.ازهمین روست که حافظ مُدام فریادمی زند دنیا راازنظرانداخته، ترسی ازدوزخ وطمعی به بهشت ندارد.
باغ بهشت وسایه ی طوبا وقصرحور
باخاک کوی دوست برابر نمی کنم .
مِی بده تا دهمت آگهی از سِرّ قضا
که به روی که شدم عاشق وازبوی که مست
درادامه ی سخن می فرماید:
ای زاهد وعابد که برمن خُرده می گیرید که چراعشقبازی می کنم وچرا رندی می کنم؟ آیا می خواهید دراینباره بیشتربدانید؟
معنی بیت: جامی باده یاشراب به من بدهید تاسرمست شوم وبرای شماازحقایق ِ زندگانی بگویم، از سرنوشت بگویم وتوضیح دهم که من چرا وچگونه ازشما(شیخ وزاهدریاکار) جداشده وبه راهِ عشق کشیده شدم. وقتی سرمست باشم می توانم بگویم به رخسار چه کسی عاشق شدم وازبوی چه کسی سرخوش می گردم.
گفتی زسِّرعهدِ ازل یک سخن بگو
آنگه بگویمت که دوپیمانه دَرکشم
حافظ دراینجا “مستی وراستی” رابه رُخ زاهد وعابد که آن راگمراه کننده ومادرپلیدیها می داند،کشیده تاآنها را بیشتر برعلیه ِ خود شورانده باشد. هرچه آنها برعلیه حافظ بشورند حافظ آن رافرصتی مغتنم می شمارد! چراکه دراینصورت ،حافظ درموقعیّتی عالی قرارمی گیرد تا مُشتِ حقّه بازی آنها راواکند ونگرش وباورهای پوسیده ی آنها رابه چالش بکشاند. ضمن آنکه گوشزد می کند که درعالم ازخودبیخودی ومستی، راحت ترمی توان به کشفِ حقیقت نزدیک شد. اوبه زبان کنایه این نکته را می رساند که آن سوی ِتنگه ی تاریکِ عبوس نشستن وعبادت ریایی وخودپرستی بن بست است وهیچ روزنه ای به سوی نور و روشنایی ندارد.
رموزمستی ورندی زمن بشنو نه ازواعظ
که با جام وقدح هردَم ندیم ماه وپروینم
کمر ِکوه کم است از کمر ِمور این جا
ناامید از در رحمت مشو ای باده پرست
بعضی ها کمرکوه ازکمرمورباریکست رابه این معنی گرفته اند که بارعشق همانندِ کوه سنگین است وکمرعاشق مانندِ مورضعیف! درحالی که بنظراین برداشت نادرست است وبا مصرع دوّم همخوانی ندارد.ضمن آنکه اصلاً سخن ازبارعشق به میان نیامده است.!
با توجّه به “درگاهِ رحمت” درمصرع دوّم، به نطرنگارنده، منظورحافظ این است که دردرگاهِ رحمت ِخداوند، کمرکوه ازکمرمور مورنیز باریکتر است. بااین برداشت معنی:
حافظ با اینکه مرتکبِ گناه می شود، باده خواری می کند وفریاد می زند که ازمن طاعت وعبادت مخواهید و…. امّا می بینیم که ازهمه ی شیخ وزاهد وواعظ وعابد، بیشتر به رحمتِ بی پایان خداوند امیدوار است. هرگزنمی ترساند ،هرگز ازمجازات سخن نمی گوید،ازآتش سوزان وسُربِ داغ وحیواناتِ کریه المنظر و….حرف نمی زند! هرچه می گوید درراستای بخشش وکرم وبزرگواری خداوند کریم ومهربان ست.
معنی بیت: ای باده نوش که زاهد وعابد ازمجازاتهای وحشت انگیزخداوند دردل وجان تو رُعب ووحشت انداخته است! ناامید مشودر محضرخداوند بخشنده ی مهربان، همه چیز بامعیارها ومقیاس های ما متفاوت است. آنچه که ما همانندِ کمرکوه بزرگ می بینیم درآنجا ازکمرمورچه نیز باریکتراست.آنجاست که وقتی دریای رحمت به تلاطم درمی آید گناه صاحبِ خویش راگم می کند.
طمع زفیض کرامت مَبُر که خُلق ِ کریم
گنه ببخشد وبرعاشقان ببخشاید
به جز آن نرگسِ مستانه که چشمش مَرساد
زیر این طارُم ِفیروزه کسی خوش ننشست
نرگس مستانه: چشمان مست ِ معشوق
چشمش مرساد: چشم زخم نبیند. خداحفظش کند
طارم فیروزه: طاق آسمان، گنبد فیروزه ای چرخ فلک
خوش ننشست: به این زیبایی ننشست
اشاره به زیباییِ چشمان معشوق است .مضمونی بکر،حافظانه وبدیع. بسیاری ازابیاتِ غزلیّاتِ حافظ را نباید تفسیر وتشریح کرد،چراکه هیچکس نمی تواند لطفِ کلام وجادوی سخن حافظ را به هیچ زبانی انتقال داد فقط باید آنهارا بارها وبارها خواند ومحظوظ شد.امّا چه می شود کرد که بعضی ازحافظ دوستان وحافظ خوانان، اشتیاق دارند واژه به واژه ی اشعار آن نادره گفتارشیرین سخن را بشکافند وازلابلای واژه ها، کیمیای نافه ی حافظانه ای رابجویند تابه شمیم ِ دلپذیرآن ،مشام دل و جان را معطّرنمایند.
معنی بیت:
درتمام نقاط این جهان پهناور،زیر این آسمان کبود،هیچ چیز وهیچ کس به غیرازچشمان مست وشَهلای تو، به این زیبایی درسرجای خود قرارنگرفته است. چشمان دلرُبای تو بی هیچ نقصی دربهترین حالتِ ممکن، درزیر طاقِ ابروان تونشسته وهربیننده ای رامجذوب سِحروجادوی خود می کند.
ازفریب نرگس مخمور ولعل می پرست
حافظ خلوت نشین را درشراب انداختی
جان فدای دهنش باد که در باغ ِنظر
چمن آرایِ جهان خوشتر ازاین غنچه نبست
باغ نظر: گلشن نظرگاه ،میدان دید که به باغی تشبیه شده است.
چمن آرای جهان: باغبان گلشن جهان،خالق زیبائیها
غنچه: دهان معشوق ازکوچکی وزیبایی به غنچه تشبیه شده است.
جان به قربان آن دهان زیبای معشوق باشد که خالق زیبائیها، زیباترازغنچه ی دهان معشوق، غنچه ای نیافریده است.
تشبیهِ دهانت نتوان کرد به غنچه
هرگز نبود غنچه بدین تنگ دهانی
حافظ از دولت عشق تو سلیمانی شد
یعنی از وصل تواش نیست به جز باد به دست
سلیمانی: به معنای مانند سلیمان شدن .
“باد به دست” ایهام زیبایی دارد: هم به معنای دست خالی و محروم بودن، هم اشاره به قدرت حضرت سلیمان که باد تحتِ فرمان اوباد. به هردومعنی صحیح است وهردومدّ ِ نظرحافظ بوده است. حافظ علاقه ی عجیبی به چندوجه بودن معنا داشته ودرچیدمان واژه ها،بگونه ای معماری می کرده که حتماً چندین معنا وحداقل دومعنای متضادتولید گردد.
گرچه درنگاهِ اوّل چندوجهی بودن معنا، کمی سردرگم کننده به نظرمی رسد لیکن بانگاه عمیق تر درمی یابیم که چند وجهی بودن سخن یک مزیّت عالی وارزشمنداست.چراکه درچند وجهی بودن ِ کلامست که میدان بحث وتبادل نظر توسعه یافته واندیشه ها متبلور می گردد. عدّه ای به طرفداری یک وجهِ معناسخن ها می رانند وعدّه ای دیگر دروجه های دیگر. وازتقابل همین اندیشه هاست که اندیشه های نو وبدیع دیگری زاده می شود وحقایق عریان تر وعریان تر می گردد.مباحثه ومجادله اگربراساس منطق شکل بگیردقطعاً راهگشا بوده و راهی به سوی حق وحقیقت پدیدارخواهدشد. تکامل واوج گرفتن به سوی کمال،نتیجه ی برخوردِ اندیشه هاست نه یکدست بودن اندیشه ها، اگربادِ مخالفی نَوَزد بادبادک ها هرگز اوج نمی گیرند وارزش خودرا ازدست می دهند.
معنی بیت: ازوجود عشق توو به برکتِ عشق تو حافظ جاه وجلال ِ سلیمانی یافت. همانندِ اوبزگوار وعزیز وقدرتمند شد.عشق تومعجزه می کند وعاشق را به والاترین مقام می رساند. حضرت سلیمان که قدرت مافوق بشری داشت وبربادنیزحکومت می کرد من نیز به مددِ عشق تو چنان شده ام.یعنی هرصبح وشام بابادصبا سروکاردارم واورابه خدمت گرفته ام وضمن آنکه پیام مرا به تو(معشوق) می رساند،عطر وبو وپیام تورانیزبه من هدیه می دهد.
برداشت دوّم باطنزی ملیح وبرای جلبِ نظرمعشوق: حافظ به مددِ ونیروی عشق تو به قدرت وشوکت ِسلیمانی رسید! ازاین جهت که هردوی ما باد به دست هستیم.! با این تفاوت که باد به دست بودن سلیمان یعنی دراختیاربودن باد وتسلّطِ اوبرباد و بادبه دست بودن من یعنی اینکه ازوصل تو هیچ چیز به دست نیاوردم.!
اندرآن ساعت که برپشت ِ صبا بندند زین
باسلیمان چون برانم من که مورم مَرکب است!